تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگوییم عامیانه‌تر، سن و سال آیین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت، خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده‌است.
با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده شکل‌گیری رفتارهای آیینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.
به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آیین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.
ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.
به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا ۶ هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.
تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام
همزمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری رفتارهای آیینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.
رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با ۱۴۴۲ قمری دومین سالی است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان جهان روزه خود را در سایه ویروس کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.
شاید مهمترین آنها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آیین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر قرار داد.
اما تعدد و تکثر و آیین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آنها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم. برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آنها می‌پردازیم به آن دست از رفتارهای آیینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار این‌بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آیین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.
در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آیین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد.
«روز والون» آیینی برای انتقال فرهنگ دینی میان زوج‌های جوان
یکی از شناخته‌شده‌ترین آیین‌های نمایشی مردمان استان فارس در ایام ماه مبارک رمضان، برپایی آیین «روز والون» است. این آیین اختصاص به زوج‌هایی دارد که به تازگی زندگی مشترک خود را آغاز کردند و نخستین همراهی با ماه مبارک رمضان را با آغاز زندگی مشترک تجربه می‌کنند. طبق رسمی کهن و ریشه‌دار این افراد در شهر شیراز و دیگر استان‌های خطه فارس به برپایی و اجرای آیین «روز والون» می‌پردازند.
در اجرای آیین «روز والون»، خانواده داماد هدایایی را برای عروس و خانواده او می‌فرستند که این هدایا شامل شیرینی، برنج، پوشاک، چادر، سجاده و خوراکی‌هایی است که بیشتر در ایام ماه صیام پای سفره‌های سحری و افطار استفاده می‌شود.
در شکل سنتی برپایی آیین «روز والون»، خانواده داماد این هدایا را در دیگ یا سینی بزرگ مسی می‌گذارند و همراه یکی از بزرگان فامیل نزد فامیل عروس و یا به خانه عروس می‌فرستند. همچنین خانواده عروس نیز به سهم خود هدیه‌ای را برای خانواده داماد می‌فرستند که بیشتر شامل لباس برای پدر داماد و پیراهن برای مادر داماد و یا روسری و چادر است.
بعد از ارسال این هدایا، زوج‌جوان در نخستین پنجشنبه و یا جمعه ماه مبارک رمضان، بزرگان و به ویژه مادرها و پدرهای خود را برای برپایی ضیافت افطار به خانه دعوت می‌کنند که در بطن برگزاری این آیین در حقیقت شاهد تجلی یکی از اصلی‌ترین الگوهای فرهنگ ایرانی و توصیه‌های دین مبین و هدایتگر اسلام به عنوان صله رحم هستیم.
«حلوای بیس و یه کم» از شب بیست و یکم ماه رمضان تا عید فطر
لیالی قدر به ویژه شب‌های ضربت خوردن و شهادت مولای متقیان حضرت علی(ع) میان تمامی مسلمانان شیعه علاوه بر همراهی آنها با مقام ارجمند این شب‌ها به عنوان یکی از مهم ترین شب‌های تعزیت در ایام ماه مبارک رمضان شناخته می‌شود. به همین مناسبت نیز مردمان قوم لُر سنتی را با عنوان پختن «حلوای شب بیست‌ویکم رمضان» به عنوان یکی از مهمترین سنت‌ها و رفتارهای آیینی مشترک میان خود به اجرا می‌رسانند.
اجرای این آیین به این شکل است که طی آن در روز بیست‌ویکم ماه مبارک رمضان، مردان و زنان در مساجد مختلف شهر جمع شده و در کنار عزاداری در شهادت حضرت علی(ع) و سخنرانی روحانیان و مبلغان دینی، با فراهم کردن ملزومان پخت حلوا، این نذری را در مساجد و یا خانه‌هایی که شب‌های قدر و احیا در آنها برگزار می‌شد آماده می‌کردند.
در این میان زنان قوم لر با پختن حلوای نذری که در گویش محلی به آن «حلوای بیس و یه کم» می گویند تلاش می‌کردند تا علاوه بر متبرک کردن این حلوا آن را برای سفره افطار شب بیست‌ویکم ماه رمضان برای روزه داران آماده کنند.
همچنین بنا به نگاه و سنتی دیرینه در میان اقوام لر در کشورمان، بخشی از این حلوا به عنوان شیرینی عید فطر نیز توسط مردم نگهداری می‌شد تا بعد از به پایان رسیدن ماه میهمانی خدا و برگزاری عید سعید فطر، از همین حلوای متبرک به دعا و اذکار مسلمانان روزه‌دار و همراه شده با سوگواری شهادت حضرت علی(ع) به عنوان بخشی از شیرینی مورد استفاده در عید فطر بهره ببرند.