شهرستان سقز از لحاظ قدمت، تاریخی ترین شهر کردستان است و می توان آن را نگین قدمت و تمدن ها نامید، کشف چندین آثار و مکان های باستانی این گواهی را می دهد که سقز از دیرباز سکونتگاه اقوام زیادی بوده و این مردمان از خودشان چندین آثار تاریخی و باستانی به یادگار گذاشتند.
قدمت و تاریخ همواره بخش مهمی از حیات بشر بوده و پیشینه تاریخی برای هر قوم و ملتی دارای اهمیت خاصی بوده است، سقز نیز این قاعده مستثنا نیست و با کشف محوطه و قلعه های باستانی، پیشینه تاریخی خود را بیش از پیش به اثبات رسانده است.
پیدا شدن گورستان مکریان برگی دیگر از کتاب تاریخ سقز است و با کشف محوطه باستانی مکریان، این شهر را از هر زمان دگیری با قدمت تر کرد، به نحوی که این سایت باستانی ما را به چهار هزار سال قبل برمی گرداند، قبرستانی که دوره های قبل از میلاد را بازگو می کند و از مردمان آن زمان می گوید.
قبرهای جدا جدا، سنگ های بزرگ روی قبرها، اشیای بالای سر تدفین شدگان، همگی در سایت باستانی موکریان مشاهده شد و برای اولین بار قبرستانی با این ویژگی ها در سقز کاوش شد.
جمجمه و استخوان در داخل این قبرها و قرار گیری قبرها با فاصله دور از هم، تدفین مردگان آن زمان و به همراه داشتن سفالی پر از آذوقه و پیدا شدن این قبرستان در دل شهر، توجهات زیادی را به دنبال داشت.
برای تهیه این گزارش به محل کاوش این سایت رفتم، محوطه باز و دور از هیاهوی شهری در حال کاوش بود، وقتی نزدیکتر می شدم محوطه را در چند قطعه مربعی شکل دیدم و عده زیادی از مردم در محل کاوش جمع شده بودند و انگار همگی منتظر ظهور نوعی طلا یا اشیای گرانبها بودند.
قبرستان قدیمی، تازگی داشت
وقتی به ترانشه های این محوطه نزدیکتر می شدیم، قبر های عجیبی دیده می شد، این قبرها در ریک راستا و منظم نیستند و هر قبر شکل گیری منحصر به فردی دارد، به نحوی که قبرها گاهی از هم دور و کج و کوله کنار هم قرار گرفته اند.
اشکال و ابعاد قبرهای این محوطه باستانی همانند قبرهای کنونی هستند ولی با این تفاوت که قبرها کمتر از قبرهای کنونی برای تدفین مردگان کنده شده و بر روی تدفین شدگان سنگهای سنگینی گذاشته شده است، همچنین در برخی از قبرها، کوزه سفالی در بالای سر فرد تدفین شده مشاهده می شد.
این قبرستان برای مردم تازگی داشت و برای اولین بار مردم از نزدیک کاوش یک محوطه باستانی را لمس کردند، قبرستان کشف شده در نزدیکی بیمارستان تازه تاسیس شفا و میدان مکریان و همچنین محله بهارستان سقز قرار گرفته است و از دور و نزدیک این قبرستان برای عموم شهروندان دیده می‌شد.
از روزهای اول کاوش بر روی این سایت باستانی مسوولان میراث فرهنگی ورود افراد متفرقه را به داخل این محوطه باز گذاشتند و مردم به راحتی کاوش باستان شناسان را رصد کرده و می دیدند.
این کار باعث شده علاوه بر شفافیت و نحوه کاوش این محوطه، مردم از نزدیک از واقعیت و اشیای کشف شده مطلع و آگاه باشند، از گذشته تاکنون مردم این منطقه ذهنیت منفی نسبت به کاوش محوطه های باستانی سقز داشتند و بدون تعارف می گفتند اشیای گرانبها و تاریخی این منطقه استخراج و به غارت رفته است ولی این کاوش باعث شد مردم نسبت به استخراج آثار باستانی بدبین نباشند و منصفانه به این قضیه نگاه کنند.
به دنبال تاریخ هزار ساله
وقتی از نزدیک نظاره گر کاوش تیم باستان شاناسان شدم، مردم و حاضرین در آنجا از کارشناسان این تیم سوال می کردند که بیشتر سوال های مردم این بود: قبرستان به چه دوره‌ای بر می گردد؟، طلا در قبرها وجود دارد؟، چقدر طلا تاکنون کشف کردید؟، سهم ما از این اشیای گرانبها و تاریخی چیست؟، ایا از این اشیاها چیزی به ما می رسد؟ و خیلی دیگر از سوالها که مدام از طرف مردم پرسیده می شد.
خیلی ها به جواب کارشناسان اداره میراث فرهنگی قانع می شدند و از نحوه پاسخ دادن مسوولان خوشنود بودند ولی اندکی کماکان می گفتند این قبرستان دارای اشیای گرانقیمتی است و بزودی طلاهای بسیاری از آن بیرون می آید و ما از آن بی بهره خواهیم ماند.
یکی از حاضرین گفت: قطعه‌ای از این قبرستان متعلق به ماست و الان به اینجا آمدیم تا از نحوه کاوش و استخراج اشیای قبرها مطلع شویم.
صاحبان این زمین‌ها گاه و بی گاه نگران زمین هایشان می شدند که آیا بعد از کاوش این قبرستان، تکلیف زمین آنها چه می شود.
کشف گورستانی چهار هزار ساله در سقز
رییس اداره میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی سقز در این گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: محوطه باستانی مجاور میدان مکریان شهر سقز سال ۱۳۹۸ در حین آماده سازی و حفر کانال تاسیسات اراضی متعلق به تعاونی مسکن جهاد کشاورزی کاملا به صورت اتفاقی کشف شد.
صلاح نصراللهی با بیان اینکه بلافاصله عملیات اجرایی و آماده سازی اراضی مذکور متوقف شده و مکاتبات لازم برای گرفتن مجوز کاوش باستان شناسی با وزارت میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی انجام گرفت.
وی اضافه کرد: بالاخره در فروردین ماه سال جاری با مجوز رسمی وزارتخانه عملیات میدانی کاوش در قالب هیات کارشناسی به سرپرستی ذبیح الله بختیاری و مشارکت و نظارت کارشناسان باستان شناسی اداره میراث فرهنگی سقز آغاز شد.
نصراللهی هدف از انجام این کاوش را پی بردن به کاربری محوطه مذکور (استقرای یا تدفینی)، تعیین قدمت محوطه با استناد به یافته های فرهنگی کاوش، پی بردن به سطح اهمیت محوطه به لحاظ مطالعات باستان شناسی و گاهنگاری منطقه، سطح پراکندگی آثار و شواهد باستانی و پی بردن به وسعت محوطه و انجام مطالعات میان رشته ای از جمله انسان شناسی، ژنتیک و گیاه باستان شناسی برشمرد.
وی افزود: با آغاز عملیات میدانی کاوش و نمایان شدن آثار و شواهد تدفینی، برای هیات کاوش محرز شده که محوطه کاربری گورستانی داشته و با پیشرفت کار و برداشت علمی چند گور نمایان شد.
گورستان به دوره مفرغ برمی گردد
وی با بیان اینکه با تجزیه و تحلیل اولیه داده های فرهنگی داخل گورها و خصوصا داده های سفالی تا حدود زیادی قدمت گورستان مشخص گردید، یادآور شد: نتایج اولیه کاوش نشان داد این گورستان متعلق به اقوامی کوچ رو است که از مناطق قفقاز و در هزاره دوم قبل از میلاد مسیح و در عصر مفرغ به فلات ایران مهاجرت کرده اند.
رییس اداره میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی سقز اضافه کرد: این اقوام سپس این مکان را به عنوان گورستان انتخاب کرده و مردگانشان را در این محدوده به خاک سپرده اند.
وی یادآور شد: اضهار نظر قطعی در رابطه با تاریخ دقیق این محوطه منوط به انجام مطالعات سالیابی قطعی است که خود بخشی از مطالعات بعد از کاوش میدانی است و در گزارش نهایی کاوش، به نتایج آزمایشگاهی سالیابی نیز اشاره خواهد شد.
نصراللهی به عصر مفرغ اشاره کرد و گفت: این عصر مقطعی از زندگی بشر است که به لحاظ پیشرفت تکنولوژی ذوب فلز بسیار حایز اهمیت و در این عصر بشر بعد از کشف مس و بکار گیری آن به شیوه چکش کاری برای ساخت ابزار های مورد نیازش دست یافت.
رییس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سقز افزود: بشر این دوره برای اولین بار موفق به ترکیب مس و آرسنیک و یا قلع شده و با ذوب و ترکیب آنها با یکدیگر توانستند آلیاژی را تولید کند که به نسبت مس بسیار با دوام تر و سخت تر است.
وی با اشاره به اینکه عصر مفرغ را می توان سر آغاز صنعت ذوب فلز و فلزگری به معنای واقعی دانست، افزود: بعد از عصر مفرغ بشر در عصر آهن و تقریبا در ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح موفق به ذوب سنگ آهن و تولید فلزی پر کاربردتر به اسم آهن شدند.
شیوه های تدفین مردگان در این گورستان
نصراللهی در رابطه با کاربری این محوطه به عنوان گورستان گفت: بر اساس نتایج کاوش‌های علمی در سایت‌ها و محوطه های پیش از تاریخی تا حدود زیادی محرز گردیده که انسان‌ها تا قبل از عصر مفرغ مردگانشان را در کف محوطه های مسکونی به خاک می سپرده اند.
وی اضافه کرد: در واقع فضای سکونت و تدفین مردگانشان متمایز نبوده است ولیکن از عصر مفرغ به بعد و به مرور گورستان‌ها از محوطه های مسکونی منفک گردیده و به همین دلیل در این محوطه گورستانی کاوش شده نیز به جز ساختارهای تدفینی به هیچگونه ساختار معماری سکونتگاهی برخورد نشده است.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سقز یادآور شد: در این فصل کاوش علاوه بر انجام کاوش تقریبا گسترده در قالب دو ترانشه ۱۰۰متر مربعی ،ترانشه هایی نیز در سطح محوطه برای تعیین وسعت و سطح پراکندگی آثار مورد کاوش قرار گرفته است.
این باستان شناس با بیان اینکه در نتیجه کاوش در این گورستان باستانی، سه شیوه تدفین شناسایی شد، افزود: شیوه تدفینی به صورت چاله ای که فرد متوفی را به صورت کشیده و راست قامت در آن به خاک سپرده و روی چاله را با تخته سنگهای منظم پوشانده اند.
وی اضافه کرد: شیوه دوم به صورت چاله های ساده که بعد انجام تدفین داخل گور را بدون ساختار سنگی با خاک پر کرده و سطح آن را گل اندود کرده اند.
وی یادآور شد: شیوه سوم تدفینی به اصطلاح شیوه تدفین ثانویه است که فرد متوفی در مکان و زمانی قبل تر به خاک سپرده شده و در کوچهای انجام گرفته مجدد اسکلت آن از خاک بیرون آورده شده و به این گورستان انتقال داده شده و به همین دلیل به این شیوه تدفینی، تدفین ثانویه اطلاق می‌شود.
کشف اشیای تدفینی در قبرها
نصراللهی، به دیگر ویژگی‌های شیوه تدفین در این گورستان اشیا تدفینی همراه مردگان اشاره کرد و گفت: با توجه به اعتقادات مذهبی این اقوام مبنی بر اینکه مرگ پایان زندگی نیست، همراه مردگانشان غالبا یک یا 2 و بعضا تعداد بیشتری ظرف سفالی که غالبا حاوی مواد خوراکی شامل غلات، گوشت و مایعات بوده به خاک می سپرده اند.
رییس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سقز، از دیگر اشیا تدفینی همراه مردگان می توان به تعداد محدودی اشیا تزئینی مفرغی، مهره های تزئینی از جنس صدف و استخوان اشاره کرد.
اشیای کشف شده به میراث فرهنگی استان تحویل داده شد
نصراللهی یادآور شد: یکی از ویژگی‌های بارز این فصل کاوش حضور کارشناس و متخصص مرمت در طول فصل کاوش بوده که اشیاء و یافته های فرهنگی کاوش را برای جلوگیری از تخریب و نابودی بر اثر هوازدگی و عوامل مخرب محیطی در حین عملیات کاوش و سپس در کارگاه مرمتی تجهیز شده در محل اداره میراث فرهنگی سقز پاکسازی، استحکام بخشی و تا حدودی مرمت کرده اند.
وی افزود: اشیا کشف شده بعد از انجام کارهای مطالعاتی به طور موقت و به صورت امانی تحویل امین اموال فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان کردستان گردیده تا در محل مخزن موزه باستان شناسی استان نگهداری شود.
حفاظت از آثار ملی به فرهنگ سازی نیاز دارد
نصراللهی ضمن تاکید بر اهمیت پرداختن به موضوع فرهنگ سازی برای آشنایی آحاد جامعه با مقوله میراث فرهنگی، گفت: در همین راستا و جهت نیل به این هدف عالی و با توجه به مجاورت محوطه کاوش با مناطق مسکونی و علیرغم امکان محدود کردن ورود افراد به محوطه کاوش، بازدید از مراحل مختلف کاوش را برای عموم آزاد کردیم.
وی اضافه کرد: هدف این بوده که مردم فرهنگ دوست و متمدن سقز بیشتر با شیوه کار کاوش باستان شناسی آشنا شوند و در آینده خود حافظ آثار و محوطه های تاریخی و باستانی باشند که در واقع اسنادی با اهمیت از مدنیت و پیشینه تاریخی والای ساکنان این مرز و بوم مقدس است.
وی با اشاره بر اهمیت مقابله با سود جویان و غارتگران مواریث فرهنگی، خواستار مشارکت جمعی جامعه برای حفاظت و حراست از داشته های فرهنگی - تمدنی کشورمان شد.
در این کاوش، ۱۴ قبر شناسایی شد و اشیای تزئینی و سفالی نیز کشف شد. شهرستان سقز دارای مکان های تاریخی همچون قلعه باستانی زیویه، مسجد دو مناره و شیخ مظهر، حمام حاج صالح، مسجد قلندر و چندین روستای تاریخی، گردشگری است و همچنین دارای ۱۵۵ اثر فرهنگی تاریخی در فهرست آثار تاریخی کشور و ۸۰ اثر شناسایی شده دیگر هم است که هنوز ثبت نشده است.
سقز با بیش از ۲۲۶ هزار نفر جمعیت دومین شهرستان پر جمعیت استان کردستان است که در ۱۹۰ کیلومتری شمال سنندج مرکز این استان قرار دارد.