به گزارش روز جمعه ایرنا، وقتی سخن از معدن به میان می‌آید همه یاد اخبار ناخوشایند از وقایع معادن کشور می‌افتند چون متاسفانه خبرهای ریزش در معدن که در سال‌های اخیر بر تعداد آنها افزوده شد، زود منتشر می‌شود، آخرین ریزش نیز مربوط به معدن زغال سنگ طزره دامغان و محبوس شدن ۲ کارگر آن است.
حادثه معدن زغال سنگ در حدود ساعت ١٢ ظهر روز شنبه ١١ اردیبهشت در تونل شماره ٤٢ معدن بزرگ طزره از معادن چهارگانه شرکت زغال سنگ البرز شرقی در کارگاه استخراج k ١٣ پیشرو، هنگام استخراج و به دلیل ریزش ناگهانی سقف کارگاه رخ داد که در این حادثه ۲ نفر کارگر پیمانکاری شرکت به نام‌های میلاد روشنائی و سید اصغر افضلی دچار حادثه و محبوس شدند، شامگاه پنجشنبه ۱۶ اردیبهشت پس از حدود ۱۳۰ ساعت، پیکر این ۲ معدنچی از زیر آوار خارج شد.
کارگران جان‌باخته هر دو کمتر از ۴۰ سال سن داشتند و متاهل بودند، مجموعه معادن زغال سنگ البرز شرقی در منطقه طزره دامغان در مناطق سردسیر و کوهستانی جنوب رشته کوه‌های البرز و در فاصله ۵۰ کیلومتری شهرستان دامغان واقع شده است.
در طول سال‌های گذشته حوادث ناگوار این چنین زیادی رخ داده است و تعدادی از کارگران معدن نیز بخاطر این موضوع جان خود را از دست داده‌اند، به همین دلیل معدنکاری به عنوان یکی از سخت‌ترین شغل‌ها در جهان محسوب می‌شود چون در این شغل معدنکاران با جان خود بازی می‌کنند.
براساس آمارها، حدود۸۰ درصد حوادث معادن مربوط به معادن کوچک هستند. معادن سنگ تزئینی و زغال سنگ، حادثه‌سازترین معادن کشور به شمار می‌روند.
مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در مرداد ۹۹ گزارشی از وضعیت بهداشت و ایمنی در معادن در حال بهره‌برداری را منتشر کرد. براساس این گزارش در سال ۱۳۹۷ تعداد چهار هزار و ۹۱۶ معدن در کشور در حال بهره‌برداری بود و ۹۹ هزار و ۷۳۴ نفر در آنها فعالیت داشتند.
مطابق آخرین آمار منتشر شده در سال ۱۳۹۷ تعداد ۲۷۷ حادثه شغلی در معادن رخ داده است و یک هزار و ۵۴۶ نفر آسیب دیدند و ۳۶ نفر فوت کردند. برحسب فعالیت اقتصادی معادن، بیشترین حادثه شغلی به ترتیب در «استخراج سنگ تزئینی» و «استخراج زغال سنگ خشک» اتفاق افتاده است. همچنین استان‌های مازندران، کرمان، سمنان و فارس بیشترین تعداد حادثه شغلی را به خود اختصاص داده‌اند.
بررسی جداول آماری نشان می‌دهد که در ۱۰ سال گذشته (۹۷- ۱۳۸۸) شمار معادن بهره‌برداری شده تعداد ۴۹۰ معدن اضافه شده و از رقم چهار هزار و ۴۲۶ معدن به چهار هزار و ۹۱۶ معدن رسیده است. همچنین تعداد شاغلان نیز از ۷۶ هزار و ۸۵۴ نفر به ۹۹ هزار و ۷۳۴ نفر بیشتر شد.
براساس این بررسی با وجود رشد معادن و تعداد شاغلان، حوادث شغلی در معادن در ۱۰ سال گذشته روند نزولی داشته و تعداد آن از ۳۶۵ حادثه به ۲۷۷ حادثه کاهش یافته و تعداد فوت شدگان نیز از ۴۹ نفر در سال ۱۳۸۸ به رقم ۳۶ نفر رسیده است.
گزارش مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون در بررسی علت مستقیم آسیب شغلی در معادن در حال بهره برداری نشان می دهد بیشترین علت حادثه شغلی مربوط به تصادم یا تصادف با اجسام درحال حرکت، برخورد عمودی یا افقی با اجسام در حال سکون و تماس با اجسام برنده و تیز یا ناهموار بوده است.
اما این حوادث در دهه ۹۰ هم قابل تامل است چون در این دهه حوادث بسیاری رخ داده است که متاسفانه تعدادی هم از افراد شاغل در معادن ایران جان خود را از دست دادند.
مهمترین حوادث معدنی در کشور
مهمترین و بزرگترین حوادث معدنی در ایران مربوط به دهه ۹۰ است. انفجار معدن یورت زمستان آزادشهر استان گلستان در تاریخ ۱۵ آبان ۹۶ به عنوان یکی از فاجعه‌بارترین حوادث معدنی در کشور بود که موجب کشته شدن ۴۳ نفر شد.
در سال۹۰ تعداد ۴۴ فوتی، سال ۹۱تعداد ۴۳ فوتی، ۹۲ تعداد ۵۹ فوتی، ۹۳ تعداد ۳۳ فوتی، ۹۴ تعداد ۲۸ فوتی، ۹۵ تعداد ۴۴ فوتی، ۹۶ تعداد ۷۸ فوتی و در سال ۹۷ تعداد ۳۶ فوتی در حوادث شغلی معادن به ثبت رسیده است، در سال ۹۸ نیز براثر حوادث معدن ۴۵نفر جان خود را در ۳۱معدن به‌علت گاز گرفتگی، خفگی، برق‌گرفتگی و ریزش کمربالای کارگاه‌ها و حفاری‌های غیرمجاز از دست دادند.
در پنج‌ماه نخست سال ۱۳۹۹ نیز ۲۰ معدنچی در ۱۳ معدن جان خود را از دست دادند. در دهه ۹۰ بیش از سه هزار حادثه در معادن کشور رخ داده است که موجب آسیب‌دیدگی حدود ۱۳هزار کارگر و کشته شدن بیش از ۴۳۰ معدنچی شده است.
۲۳ آذر سال ۱۳۸۹، ریزش معدن اشکلی در منطقه هجدک‌راور در عمق ۶۰۰ متری تونل شماره یک و محبوس شدن پنج کارگر در داخل تونل، به عنوان یکی از حوادث مهم بود که در ساعات اولیه تنها جسد یکی از کارگران، ۱۳ روز بعد ۲ تن و ۱۱۴ روز بعد جسد ۲ تن دیگر پیدا شد.
۲۸ آذر ۱۳۹۱ نیز هشت معدنچی در جریان انفجار معدن زغال سنگ طبس کشته شدند. در این حادثه ۱۳ کارگر وارد تونل شدند که متاسفانه پنج نفر سالم و هشت نفر دیگر جان خود را از دست دادند، دلیل اصلی حادثه ریزش معدن، تصاعد گاز متان و انفجار حفره گازی بود.
در روز یکم اسفند ۱۳۹۲ نیز انفجار گاز در معدن زغال‌سنگ چشم‌پودنه شهرستان کوهبنان در شمال استان کرمان نیز سه نفر کشته و ۶ نفر مصدوم شدند.
همچنین ۱۶تیر ۱۳۹۳ انفجار در معدن گرانیت قرمز قلعه خرگوشی اردکان واقع در شمال شرق این شهرستان پنج کارگر را به کام مرگ کشاند. در این حادثه شماری از کارگران به انبار مواد منفجره معدن وارد شدند و یکی از کارگران با بی‌احتیاطی ته سیگارش را روی یکی از محموله‌های فسفر انداخته بود که در نهایت باعث انفجار در این معدن شد.
۱۸ مرداد ۱۳۹۳ نیز ناامن بودن معدن زغال‌سنگ کیاسر در مازندران باعث مرگ ۲ معدنکار براثر گازگرفتگی شد، البته این حادثه ۲ مصدوم هم داشت.
۱۸بهمن ۱۳۹۵ نیز انفجار در واحد مولیبدن معدن مس سرچشمه کرمان باعث مرگ یک کارگر و مجروح شدن پنج کارگر دیگر شد. این کارگران در حال برشکاری بودند که کپسول اکسیژن منفجر شد.
۱۳ اردیبهشت ۹۶ نیز در معدن زغال‌سنگ زمستان یورت آزادشهر در استان گلستان انفجار باعث مرگ ۴۳ نفر و مصدوم شدن ۸۳ نفر در این معدن شد.
۳۰ آبان ۱۳۹۷ نیز یک کارگر ۵۴ ساله در اثر ریزش معدن زغال سنگ کلاریز واقع در منطقه معدنی طزره زیرمجموعه شرکت معدن زغال سنگ البرز شرقی جان خود را از دست داد و در این حادثه ۳نفر نیز مصدوم شدند.
۲۸ فروردین ۱۳۹۸ نیز متاسفانه هفت نفر از کارگران ذوب چناران به علت حادثه نقص فنی در دستگاه ذوب در این کارخانه دچار سوختگی شدند.
۳۰ آبان ۱۳۹۷ نیز ۱۱ کارگر معدن بر اثر اتصال کابل‌های داخل تونل معدن زغال‌سنگ سوادکوه مسموم و روانه بیمارستان شدند.
۱۶ تیر ۱۳۹۸ همچنین انفجار معدن سرمک ملایر به‌دلیل انتشار و تجمع گاز در یکی از کوره‌های این واحد صنعتی، فوت ۲ معدنچی و زخمی شدن یک نفر دیگر را رقم زد.
۲۵مهر ۱۳۹۸ نیز به دلیل ریزش آوار در عمق ۲۰۰متری معدن سامان کاوش طبس ۲ کارگر این معدن جان خود را از دست دادند.
۲۰ و ۲۷ آذر ۱۳۹۸ حفاری غیرمجاز و ریزش معدن سرب و روی آلبلاغ اسفراین باعث مرگ ۲ کارگر شد. سال ۹۸ این معدن هفت بار ریزش کرد و بر اثر آن ۶ کارگر نیز جان خود را از دست دادند.
۱۶دی ۱۳۹۸ نیز معدن کلاته رودبار استان سمنان در واحد دپو وجمع‌آوری زغال‌سنگ شهر کلاته رودبار یک کارگر براثر سقوط در قیف زغال‌شویی جان خود را از دست داد.
۱۹ بهمن ۱۳۹۸ نیز ۲ کارگر معدن زغال‌سنگ تاشکوییه شهرستان بافق بر اثر گازگرفتگی فوت کردند.
۱۳ تیر ۱۳۹۹ نیز در جریان حادثه گازگرفتگی تونل معدن قیرطبیعی «هواربزه» در گیلانغرب یک کارگر کشته و ۶ کارگر مجروح شدند.
١١ اردیبهشت ۱۴۰۰ در تونل شماره ٤٢ معدن بزرگ طزره به دلیل ریزش ناگهانی سقف کارگاه، ۲ کارگر دچار حادثه و محبوس شدند و پس از حدود ۱۳۰ ساعت، پیکر این ۲ معدنچی از زیر آوار خارج شد.
معادن، ایمنی ندارند
در استان مازندران نیز اتفاقات در معادن به ویژه زغال سنگ چشمگیر است به طوری که بر اساس آمارهای ثبت شده در نظام مهندسی معدن مازندران، از سال ۱۳۹۵ تا پایان سال ۱۳۹۹ در این استان دست‌کم ۲۲ حادثه در معادن این استان رخ داد که حاصل آنها جان باختن ۱۲ کارگر معدن و مصدوم شدن ۲۵ نفر بود. عمده حوادث مربوط به معادن زغال‌سنگ بودند.
طبق آمارهای نظام مهندسی معدن، از حدود ۲۵۰ معدن ثبت شده در مازندران نزدیک به ۱۰۰ معدن فعالند که بیشتر آنها معادن روباز شن و ماسه هستند و سهم معادن زغال‌سنگ ۲۰ معدن است. با این حساب اگر سهم بالای مصدومان و قربانیان حوادث معدنی مربوط به معادن زغال‌سنگ مازندران طی پنج سال اخیر را در مقابل پایین‌تر بودن این معادن نسبت به معادن روباز قرار دهیم، ناایمن بودن این معادن بیشتر به چشم می‌آید، چرا که ۱۲ حادثه از ۲۲ حادثه معدنی در مازندران و ۲۴ کشته و مصدوم از ۳۷ قربانی و مجروح حوادث معدنی مازندران طی بازه زمانی یاد شده، مربوط به ۲۰ معدن از ۱۰۰ معدن فعال استان است.
سید مجتبی مرتضوی رئیس نظام مهندسی معدن مازندران ضمن تأیید پایین بودن ضریب ایمنی معادن این استان می‌گوید: هر چند که سال ۹۹ تعداد حوادث، مصدومان و قربانیان حوادث معدنی مازندران کمتر از سال ۱۳۹۸ بود، اما این به معنای بالا رفتن ضریب ایمنی معادن مازندران نیست. به جز دو یا سه معدن در استان که بهره‌برداران آن برای افزایش ضریب ایمنی گام‌هایی برداشتند، در سایر معادن اتفاق چندان قابل ملاحظه‌ای رخ نداده است.
وی درباره عوامل اصلی پایین بودن ایمنی معادن مازندران می‌گوید: یک بخش این ضعف به تجهیزات ایمنی ارتباط دارد. به هر حال بهره‌بردار باید بخشی از درآمد را به ایمن‌سازی و افزایش تجهیزات اختصاص دهد که کمتر شاهد این موضوع هستیم. البته دولت هم می‌تواند با پرداخت وام کم‌بهره بلندمدت برای ایمن‌سازی و افزایش تجهیزات به بخش خصوصی کمک کند.
عدم استفاده از تجهیزات مدرن معدنی
«محمدرضا بهرامن» رییس خانه معدن ایران نیز در این باره به ایرنا می‌گوید: کاهش عرضه به‌موقع تجهیزات ضروری در معادن زغال‌سنگ کشور فقط با هدف حمایت از تولید داخل، توجیه‌پذیر نیست و برای جلوگیری از تکرار حوادث دلخراش مانند معدن "طزره" دامغان باید تسهیلاتی در واردات این تجهیزات قائل شد.
وی اظهار داشت: با توجه به اکتشافات انجام شده زغال‌سنگ در ایران، کشورمان نزدیک به یک درصد ذخایر جهان را به خود اختصاص داده، به‌طوری که ذخایر زمین‌شناسی زغال سنگ در ایران حدود ۱۱ تا ۱۴ میلیارد تن و ذخایر قطعی حدود ۱.۱ میلیارد تن است، با این حال، به همان نسبت از استانداردها و تجهیزات ضروری مدرن در این صنعت بهره نبرده‌ایم.
بهرامن تصریح کرد: فقط در این صورت است که با بهره‌مندی از دانش روز جهان در این زمینه می‌توان دیگر در کشور شاهد این قبیل حوادث دلخراش در جامعه معدنی زحمت‌کش نشد.
رییس خانه معدن ایران بیان‌داشت: ایجاد برخی موانع بر سر راه واردات ماشین‌آلات و تجهیزات معدنی با توجه به اینکه در شرایط کنونی تولید این نوع تجهیزات به‌هیچ عنوان پاسخ‌گوی نیاز سرمایه‌گذاران در این بخش مهم در اقتصاد کشور نبوده و عدم تامین به‌موقع تجهیزات و ماشین‌آلات معدنی، نشان می‌دهد که تصمیم‌سازان این بخش مهم نسبت به عواقب کاهش عرضه به موقع این تجهیزات ضروری در معادن کشور فقط با هدف حمایت از تولید داخل واقف نیستند.
وی تاکید کرد: تصمیم‌سازان در این موارد باید در کنار متولی بخش معدن به‌دنبال چگونگی حمایت و پشتیبانی از تولیدکننده برای تسهیل در تامین و ورود ماشین‌آلات و فناوری‌های نوین به معادن باشند و باید به نوعی دست سرمایه‌گذاران صنعت معدنکاری را برای واردات ماشین‌آلات و تکنولوژی‌های نوین به معادن را به‌هر طریق ممکن و با آینده‌نگری و روش‌های حمایتی خاص و هوشمندانه بفشارند.
بهرامن خاطرنشان‌کرد: وضعیت ایمنی معادن زغال‌سنگ کشور به دلیل عدم استفاده از تجهیزات نوین در معادن زغال‌سنگ به‌ویژه معادن بسیار کوچک که شرایط نامطلوبی از نظر میزان تولید و اقتصادی دارند، به شدت پایین بوده و از استانداردهای مرسوم در کار در معادن زیرزمینی خارج است.
وی اضافه‌کرد: به همین ترتیب، وضعیت ایمنی و سلامت مهندسان و کارگران در این معادن در بدترین حالت خود قرار گرفته، به طوری که هر لحظه بیم آن می‌رود تا اتفاق ناخوشایندی در این معادن رخ دهد و جامعه معدنی کشور را عزادار کند.
حوادث معدنی در حال کاهش است
البته طبق اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، بررسی تاریخی معدنکاری نشان می‌دهد که این شغل بسیار پُرمخاطره بوده و آثار سویی بر سلامت انسان و محیط زیست دارد که با توجه به تصویب قوانین متعدد و نظارت‌های فراگیر در دنیا، حوادث معدنی با گذشت زمان تا حد زیادی کاهش پیدا کرده است و امروزه شرکت های معدنیِ پیشرو در دنیا در تلاش هستند تا میزان این حوادث را به «صفر» برسانند.
بنگاه‌های صنعتی و معدنی برای دستیابی به این هدف، استفاده از ظرفیت فناوری های نوین را در دستور کار خود قرار داده‌اند تا به نتایجی فراتر از بهبود در تجهیزات، سیستم‌های مدیریت ایمنی، اصلاح فرهنگ و رفتار و تمرکز بر قوانین دست یابند.
یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد که استفاده از فناوری‌های نوین منجر به کاهش جدی مخاطرات و ارتقای ایمنی در معادن خواهد شد. هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و پهبادها می‌توانند با جمع‌آوری اطلاعات و پردازش هوشمند آنها در هشداردهی خطرات به کارکنان و انجام اقدامات پیشگیرانه تاثیرگذار باشند.
همچنین فناوری‌هایی چون رُباتیک، پهپادها و وسایل نقلیه خودران می‌توانند جایگزین انسان در مناطق پُرخطر شده و صدمات و تلفات انسانی را کاهش دهند. فناوری زنجیره بلوکی، پهپادها و اینترنت اشیا نیز می‌توانند از معدنکاری در محیط های ناایمن یا معدنکاری به صرف استخراج دارایی (فلزات و سنگ های گرانبها) جلوگیری کنند.
لازم است تا به عنوان اولین اقدام، مطالعه جامعی برای شناسایی موشکافانه و دقیق حوادث معدنی در ۱۰ سال اخیر انجام شود و منشأ، علل، پراکندگی، آثار و تبعات این حوادث بررسی و تحلیل شود. این مطالعه می تواند با محوریت سازمان نظام مهندسی معدن و همکاری وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی انجام شود.
همچنین ایجاد سامانه‌ای برای ثبت تفصیلی، به روز و نظام‌مند حوادث احتمالی معدنی با همکاری دستگاه‌های دولتی، سازمان نظام مهندسی معدن، تشکل ها و انجمن‌های تخصصی ضروری است.
اقدام دوم، ایجاد بسترهای فناورانه به منظور شفافیت اطلاعات، کاهش سریع مخاطرات معدنی و رفع عقب‌ماندگی‌ها در این حوزه است که می‌تواند شامل «توجه به برنامه‌های آموزشی و ترویجی در حوزه فناوری‌های نوین»، «حمایت از استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های فناور برای ورود به حوزه ایمنی معادن»، «حمایت‌های مالی و کمک به پایلوت فناوری‌های نوین در حوزه‌های کاربردی ایمنی معادن»، «رصد مستمر و دوره ای ابتکارات کشورها، شرکت‌های معدنی تراز جهانی و تحولات فناورانه و نوآورانه در حوزه ایمنی صنعتی» و «نیازسنجی دوره‌ای از معدنکاران در حوزه ایمنی به منظور برآورد مسائل کلان و اولویت‌دار ملی» باشد که به صورت مشترک توسط سازمان نظام مهندسی معدن، ایمیدرو و بنگاه‌های معدن و صنایع معدنی عملیاتی شود.
ایران با داشتن یک درصد جمعیت جهان بیش از هفت درصد منابع معدنی دنیا را در اختیار دارد که حاکی از وجود بستر مناسب برای سرمایه گذاری در این بخش است. کشورمان با دارا بودن حدود ۶۸ نوع ماده معدنی (غیر نفتی)، ۳۷ هزارمیلیارد تن ذخایر کشف شده و ۶۰ هزار میلیارد تن ذخایر بالقوه با ارزش برآوردی ۱۴۰۰ میلیارد دلار در میان ۱۵ قدرت معدنی جهان قرار دارد و یکی از کشورهای غنی از حیث دارایی‌های معدنی به حساب می‌آید.
مهمترین معادن ایران شامل زغال سنگ، مواد معدنی فلزی، شن و ماسه، مواد معدنی شیمیایی و نمک است و بیشترین معادن فعال در استان خراسان قرار دارند. ایران با دارا بودن حدود ۶۸ نوع ماده معدنی (غیرنفتی)، ۳۷ بیلیون تن ذخایر کشف شده و ۵۷ بیلیون تن ذخایر بالقوه در میان ۱۵ قدرت معدنی جهان جای گرفته و یکی از کشورهای غنی از حیث دارایی‌های معدنی به حساب می‌آید.
پنج هزار و ۸۰۰ معدن فعال با اشتغال حدود ۱۳۸ هزار نفر در کشور وجود دارد و میزان ذخایر معدنی شناسایی شده نزدیک به ۶۰ میلیارد تن است که از این رقم افزون بر ۴۰ میلیارد تن قطعی و بقیه احتمالی است. ارزش ذخایر معدنی شناسایی شده کشور که سه درصد ذخایر مواد معدنی جهان را شامل می شود، افزون بر ۷۷۰ میلیارد دلار برآورد شده است.
ایران از نظر میزان ذخیره اکتشافی معدن رتبه چهاردهم را در جهان دارد و از نظر تنوع ذخایر، جایگاه دهم جهانی را به خود اختصاص داده است. بر اساس آمار موجود، ایران از نظر ذخایر معدنی جزو ۱۰ کشور برتر دنیاست، این موضوع نشان‌دهنده تاثیر معادن در اقتصاد و صادرات کشور است.