گفت وگو میان مقام های جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی روزنه های تازه ای را برای ایجاد ثبات و امنیت درونزا در منطقه خلیج فارس و کل خاورمیانه ایجاد کرده است. این مذاکرات نخستین بار بیشتر از یک ماه قبل از سوی روزنامه بریتانیایی «فایننشال تایمز» رسانه ای شد. روابط تهران و ریاض قبل از سال ۱۳۹۴ خورشیدی ( ۲۰۱۶ میلادی) هم به سردی گراییده بود اما در این سال پس از اعدام روحانی برجسته شیعه در بحرین و سپس حمله معترضان خشمگین به سفارت عربستان در ایران روابط دو کشور کاملا قطع و رویکرد خصمانه ای از سوی پادشاهی سعودی در پیش گرفته شد.
در چند سال گذشته خانواده بن سلمان تندترین و بی سابقه ترین سیاست ها را در قبال ایران اتخاذ کردند اما مقامات کشورمان پی در پی بر لزوم حل موضوع ها از طریق گفت وگو تاکید می کردند با این حال چراغ سبز تهران با واکنش منفی دربار سعودی روبرو می شد.
تحلیلگران، رسانه ها و اندیشکده های منطقه ای و فرامنطقه ای تصریح می کنند خط مشی ایالات متحده برای کاهش تمرکز بر خاورمیانه و تصمیم «جو بایدن» برای خروج تدریجی آمریکا از خلیج فارس در کنار افزایش قدرت و نفوذ جمهوری اسلامی ایران به همراه زیان های شدید مالی و سیاسی ریاض از رویکردهای غیرمتوازن و تهاجمی در منطقه باعث شد که در یک سال اخیر هرازچندگاهی مقام های سعودی به صورت تلویحی نسبت به تعامل مستقیم با ایران تمایل نشان دهند.
در سال های اخیر چند کشور منطقه از جمله پاکستان، عراق و عمان برای کاهش تنش میان ایران و عربستان پادرمیانی کرده بودند که در همه موارد ریاض به نوعی تلاش ها را عقیم گذاشت. تا اینکه در فروردین ماه رسانه های غربی فاش کردند نمایندگان سیاسی و امنیتی از تهران و ریاض در بغداد در حال مذاکره هستند. اگرچه جمهوری اسلامی ایران پاسخ دیپلماتیکی به موضوع داد و بدون رد یا تایید تنها به اثربخشی گفت وگو در حل منازعات تاکید کرد اما عربستان در ابتدا این امر را تکذیب نمود؛ پس از تایید مقام های عراقی و آشکارشدن برخی شواهد، ریاض نیز راهی جز اعتراف به تعامل با ایران نداشت.
میانجیگری عراق بین ایران و عربستان از طریق نخست وزیر عراق
جالب اینجاست که پس از تلاش های چند ساله برخی پایتخت های منطقه ای و از جمله بغداد، در نهایت دولت کنونی عراق توانست به این موفقیت دیپلماتیک میان تهران و ریاض دست پیدا کند. برخلاف دولت های پیشین عراق این «مصطفی الکاظمی» نخست‌وزیر عراق بود که قادر شد تا نظر موافق دوکشور را جلب کند. وی در یک سال گذشته سفر هایی را به ریاض انجام داد و با مقام ها در تهران هم گفت وگو می کرد.
وی که پیش از این سرپرست سرویس اطلاعاتی عراق بود در حوزه های سیاست خارجی و رسانه ای هم تجربه دارد و به واسطه رابطه خوبی که با غرب به ویژه ایالات متحده دارد توانست اعتماد طرف عربستانی را نیز جلب کند. البته جمهوری اسلامی ایران نیز به صورت سنتی رابطه خوبی با مقام های عراقی دارد ضمن آنکه هیچگاه تهران مسیر تعامل و مذاکره با ریاض جهت رفع اختلافات را مسدود نکرد و این بار نیز رایزنی های دولت الکاظمی را نیز بدون پاسخ نگذاشت.
حسن روحانی روز دوشنبه 27 اردیبهشت ماه در گفت و گوی تلفنی با «مصطفی الکاظمی» نخست وزیر عراق از حضور عراق به عنوان کشور مهم اتحادیه عرب در تعاملات منطقه ای حمایت کرد. رییس جمهوری کشورمان از نقش مثبت بغداد در میانجی گری به منظور حل اختلافات میان کشورهای منطقه استقبال کرد. گفتنی است که در طول دهه های گذشته همیشه عراق به عنوان یکی از سه ستون قدرت و ثبات در منطقه ارزیابی شده شده است. اندیشکده ها و تحلیلگران مسایل بین المللی تصریح می کنند این کشور در کنار ایران و عربستان سعودی قدرت هایی در منطقه خلیج فارس هستند که روند حرکتی و چارچوب های امنیتی و ثبات ساز در منطقه را تعریف و اجرا می کنند.
«آنتونی کوردسمن» تحلیلگر برجسته «مرکز مطالعات بین‌المللی و راهبردی» اعتقاد دارد موقعیت جغرافیای، جمعیت زیاد و منابع سرشار نفتی و سایر ویژگی ها، عراق را موقعیتی ممتاز و حیاتی قرار می دهد. این ظرفیت های انسانی، سرمایه های اقتصادی و اجتماعی فراوان می تواند موجب شود تا بغداد به یکی از بازیگران تاثیرگذار منطقه تبدیل شود.
اندیشکده «بروکینگز» نیز بر این باور است در چند سال گذشته به ویژه از اواخر دوره حاکمیت صدام و سپس با اشغال این کشور از سوی آمریکا، نقش منطقه ای عراق کمرنگ شد و جای خود را به عربستان داد؛ اما اکنون بغداد تلاش می کند تا به عنوان میانجی وارد عمل شود بار دیگر در مثلث قدرت خلیج فارس نقش آفرینی کند.
تنش زدایی بدون دخالت و فشار خارجی
بسیاری از تحلیلگران و مراکز پژوهشی اعتقاد دارند پویایی های اخیر در خاورمیانه از چند جهت مفید است نخست آنکه تغییر بالقوه در دیدگاه های موجود در کشورهای صاحب قدرت و نفوذ منطقه را نشان می دهد و نکته مهمتر آنکه این تمایل منطقه ای نه با تحمیل و فشار قدرت های خارجی بلکه بر اساس حس نیاز آن ها و به صورت مستقل و بر مبنای برنامه ریزی آن ها در چارچوب رقابت منطقه ای صورت می گیرد. این فرایند حتی با میانجیگری بازیگران درون همین منطقه کلید خورده است.
نکته مهم این است کشوری که امنیت خود را به صورت مستقیم تاثیرپذیر از این رقابت منطقه های می بیند دست به کار شده زیرا دریافته است تشدید بیشتر تنش ها نه تنها کار عاقلانه ای نیست بلکه بیشتر از همه مسیر این کشور در کسب منافع را محدود می سازد. عراق در این شرایط آرام و باثبات می تواند از مزایای روابط خوب با ایران و عربستان استفاده کند.
تارنمای خبری تحلیلی «المانیتور» با اشاره به استقبال ایران از این اقدام دولت عراق آورده است: «ایرج مسجدی» سفیر ایران در عراق عنوان داشت جمهوری اسلامی از میانجیگری بغداد برای نزدیک کردن تهران به کشورهایی که روابط سردی میان آن ها با ایران برقرار است، حمایت می کند و این موضوع را به مقامات عراقی هم اطلاع داده است.
این گزارش با غافلگیرانه دانستن پیشرفت دیپلماتیک بین رقبای منطقه ای در بغداد، بخشی از سردی روابط دو طرف را به رویکردهای دولت ترامپ در اعمال فشار حداکثری علیه ایران مرتبط دانست و آورد: دولت ترامپ با بهره برداری از شکاف منطقه ای میان رهبران عرب، ضمن بهبود روابط شرایط برای اسرائیل، ابتکاری را برای ایجاد سنگری در مقابل ایران در دستور کار قرار داد.
این گزارش ابراز امیدواری کرد از طرق میانجی گیری بغداد، تنش در کل منطقه به ویژه جنگ در یمن و بحران در سوریه، عراق و لبنان پایان پذیرد.
اندیشکده «شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا» هم در تحلیلی از عراق به عنوان کشور میانجی در منطقه نام برده و تاکید کرده است اروپا هم باید از مذاکرات ایرانی - سعودی در بغداد حمایت کند زیرا فرصتی را برای ایجاد ثبات در خاورمیانه به وجود می آورد.
گزارش فوق برگزاری مذاکراتی که در ابتدا محرمانه بود اما سپس فاش شد را یک موفقیت شخصی و بهبود اعتبار داخلی برای الکاظمی توصیف کرد اما شرایط را برای وی بسیار حساس و شکننده ارزیابی کرد زیرا هر تنش کوچکی می تواند این تعامل را متوقف کند.
این اندیشکده اروپایی تصریح کرد: در هر صورت موفقیت گام نوپای عراق در جهت تسهیل ارتباط میان ایران و عربستان، هم برای سه کشور و هم برای کل منطقه مزایای درخور توجهی به همراه خواهد داشت.