آنطور که در گزارش های علمی آمده است ، کشت گلخانه ای از قرن ۱۷ میلادی به عنوان یک روش مفید و اثرگذار تولیدی در جهان مورد توجه قرار گرفت و تجربه ای ارزشمند پیش پای انسان ها گذاشت.
تولید محصولات با کیفیت بالای کشاورزی و حتی باغی در چهار فصل سال همراه با مصرف بهینه آب و انرژی مهمترین آثار کشت گلخانه ای در بررسی های علمی ارزیابی شده و بر توسعه این روش علمی و تجربی تاکید فراوان شده است.
موضوع مهم اینکه امروزه جهان با پدیده ای به نام تغییر اقلیم و کاهش بارش ها مواجه شده و به زبان ساده تر می توان به نامنظم شدن فصل بارش ها اشاره کرد؛ وضعیتی که با ادوار گذشته تاریخی متفاوت است چرا که این دگرگونی محصول اقدامات مخرب زیست محیطی توسط انسان بوده و اکنون باید به دنبال راهکارهای اساسی برای کاهش اقدامات تخریبی و روش های مفید برای متناسب سازی تولید با شرایط جدید اقلیمی است.
تجارب دهه های اخیر نشان می دهد که دگرگونی اقلیمی گاهی با خشکسالی ، گاهی با بارش های شدید و تندری و گاهی با تغییر زمان بارش ها در فصول مختلف سال همراه است اما برجسته ترین وضعیت این شرایط کاهش شدید بارش ها در سال های زراعی و آبی است که زیان های فراوان متوجه کشاورزان و باغداران و در نهایت تهی شدن سفره ها از محصولات و منابع غذایی می شود.
با این مقدمه کوتاه باید اذعان کنیم که استان البرز متاثر از خشکسالی ها و کم بارشی ها و از سوی دیگر سیل مهاجرت ها با مشکل تهی شدن سفره های آب زیر زمینی مواجه بوده و اکنون برنامه های متنوعی برای برون رفت از این وضعیت یا مدیریت بحران در دست اقدام قرار گرفته است که یکی از این برنامه ها ، توسعه کشت گلخانه ای است.
تاریخچه گشت گلخانه ای در البرز اگرچه به قبل از سال ۱۳۹۲ برمی گردد اما از این زمان به بعد مورد توجه متولیان بخش کشاورزی استان قرار گرفت به ویژه آنکه البرز خاستگاه مراکز بزرگ علمی و تحقیقاتی کشاورزی ایران بوده و بیش از ۱۰ مرکز و موسسه تحقیقات کشاورزی و باغی وزارت جهاد کشاورزی در این استان استقرار دارند.
به همین دلیل محققان در کنار فعالیت های تحقیقاتی خود حول محور تولید انواع بذور و نهال برای مناطق مختلف کشور و حفظ و تکثیر گونه های ارزشمند ژنتیک گیاهی ، به پیاده سازی نتایج تحقیقات در اراضی کشاورزی و باغی البرز پرداخته و در گام عملی خود کشاورزان و باغداران منطقه را در به کارگیری روش های جدید علمی همراه و همگام کرده اند.
یکی از مهمترین و ارزشمندترین روش ها ، توسعه کشت گلخانه ای با تکیه بر دانش محققان و مروجان بخش کشاورزی و تلاش بهره برداران است که فواید آن در تولید انبوه محصولات با کیفیت کشاورزی برای چهار فصل سال ،مصرف بهینه آب و انرژی، کشاورزی با درآمد پایدار و مدیریت بحران خشکسالی و کم آبی است که البته تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله زیادی وجود دارد.
کشت گلخانه‌ای راه برون‌رفت از بحران کم‌آبی
کشت گلخانه‌ای راهی مطمئن در مدیریت مصرف و صرفه جویی آب و برون رفت از بحران کم آبی با توجه به چالش جدی خشکسالی‌های اخیر و پیش رو و بهره وری بهینه از منابع آبی برای تولید محصولات باکیفیت کشاورزی است.
اکنون بحران آب چالشی بسیار بزرگ برای البرز ، ایران و تمام کشورهای جهان است به گونه‌ای که برنامه‌های بسیار زیادی برای مصرف بهینه و بهره وری درست از منابع آبی در کشورهای مختلف اجرا می‌شود و ایران نیز با قرار گرفتن در ناحیه گرم و کم بارش جهان از این قاعده خارج نیست.
بحران آب به حدی در جهان جدی است که بعضی از کشورهای پیشرفته و توسعه یافته جهان محصولات کشاورزی به خصوص محصولات پرآب بر را از دیگر کشورها وارد کرده و به نوعی خاک و آب کشور خود را حفظ کرده و این زیرساخت ها را از طریق محصولات کشاورزی وارد کشور خود می کنند.
یکی از مهمترین مزیت کشت محصولات گلخانه‌ای مصرف کم آب است به گونه‌ای که برای تولید محصولات یک ششم فضای باز نیاز به آب است و در شرایط کم آبی، گلخانه‌ها بالاترین میزان تولید را دارند.
افزایش تولید در واحد سطح زیرکشت به میزان ۱۰ برابر فضای باز، برداشت دائمی محصول در طول سال، استفاده از زمین‌های غیرقابل کشت با استفاده از روش‌های کشت بدون خاک (هیدروپونیک)، عدم وابستگی تولید محصول با فصل و امکان تطبیق زمان تولید با تقاضای بازار از جمله مزایای کشت گلخانه‌ای است.
شهرک های گلخانه ای نخستین محور توسعه کشاورزی
استان البرز نیز سال هاست به دلیل مهاجرت های بی رویه و بهره کشی بی حد و حصر از سفره های آب زیرزمینی و حفر چاه های غیرمجاز که اغلب به نام کشاورزی است ولی بیشتر در ویلاهای ساخته شده در اراضی تغییر کاربری یافته کشاورزی ایجاد شده، درگیر بحران خشکسالی شده است.
بحران خشکسالی مسوولان به خصوص از سال ۱۳۹۲ به بعد را بر آن داشت تا برای بهره وری مناسب از آب و خاک کشاورزی، رویکرد بر توسعه گلخانه ها به خصوص به صورت تجمیعی و شهرک ها باشد.
با این رویکرد مجوز ایجاد حدود ۱۳ شهرک گلخانه ای در بخش دولتی و خصوصی در استان با هدف تولید ثروت و افزایش بهره وری با استفاده از منابع آب و خاک به تصویب رسید.
در استان البرز توسعه شهرک‌های کشاورزی در ۲ بخش اراضی ملی متعلق به دولت به منظور احداث شهرک کشاورزی و اراضی خصوصی کشاورزانی که میزان اراضی آن‌ها بیش از پنج هکتار باشد و آب کافی و مناسب در اختیار داشته باشند، دنبال می‌شود.
مجری طرح توسعه گلخانه های استان البرز در خصوص استقبال کشاورزان و علاقمندان به این حوزه به ایجاد گلخانه های کشاورزی، گفت: تا چندی پیش مجوز ساخت گلخانه در اراضی فاقد سند صادر می شد ولی بنا به دستور وزیر جهاد کشاورزی بایستی مجوز گلخانه ها از این پس فقط برای اراضی که دارای سند باشند صادر شود که به همین دلیل درصد ساخت و ساز به میزان زیادی کاهش داشته است.
سمیه فیروزبخت با اشاره به ۱۳ پروژه شهرک گلخانه ای کشاورزی، افزود: پنج پروژه در بخش دولتی شامل شهرک گلخانه‌ای چوپان آباد (شهرستان نظرآباد) به مساحت ۵۰ هکتار، شهرک گلخانه‌ای اسماعیل‌آباد شوربلاغ (شهرستان کرج) به مساحت ۵۰ هکتار، شهرک گلخانه‌ای حسین‌آباد خره‌سر (شهرستان نظرآباد) به مساحت ۵۰ هکتار، شهرک گلخانه‌ای برغان (شهرستان ساوجبلاغ) به مساحت ۱۰ هکتار و شهرک گیاهان دارویی طالقان (شهرستان طالقان) مساحت ۶ هکتار مجوزهای لازم صادر شده است.
همچنین در بخش خصوصی نیز تاکنون برای پنج شهرک گلخانه‌ای به مساحت مجموع ۹۰ هکتار جواز تاسیس صادر شده و سه شهرک گلخانه‌ای به مجموع مساحت ۱۹۷ هکتار نیز، برای صدور جواز تاسیس معرفی شده‌اند و در مراحل پایانی اخذ جواز تاسیس هستند.
همچنین برای حدود ۵۰۰ هکتار از اراضی بخش خصوصی نیز برای ساخت شهرک گلخانه‌ای، اقدامات لازم در حال انجام است که انتظار می‌رود با پیگیری‌های مداوم و مستمر زمین‌های مورد نیاز برای ساخت این شهرک تامین شود.
فیروزبخت با بیان اینکه از این تعداد مجوزهای صادر شده برای شهرک های گلخانه ای فقط شهرک گلخانه ای چوپان آباد در حال ساخت و ساز است، اظهار داشت: برای ایجاد این شهرک، ساخت ۶۰ واحد متوسط هر کدام ۴۳۵۰ متر پیش بینی شده است.
وی با اشاره به اینکه کلنگ این شهرک در سال ۱۳۹۳ به زمین زده شده، گفت: اکنون تعدادی از این واحدها تا حدود ۷۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته اند ضمن اینکه زیر ساخت های اصلی این شهرک همچون خیابان کشی ها، حفر چاه، دیوارکشی، قطعه بندی و تاسیسات آب و برق ایجاد شده است.
وی افزود: سیستم گرمایش و سرمایش این شهرک به صورت طرح ژئوترمال که سرمایش و گرمایش از کف می باشد، اجرا شده است به طوریکه کانال های زمینی به عمق ۴.۵ متر حفر شده و هوای بیرون از گلخانه به درون این کانال ها رفته و در زمستان به هوای گرم و در تابستان به هوای خنک تبدیل می شود.
مجری طرح توسعه گلخانه های جهاد کشاورزی استان البرز بیان داشت: اجرای این روش نه تنها به توزیع مناسب دما در تمام گلخانه کمک می کند بلکه در کاهش هزینه گرمایش و سرمایش کمک زیادی می کند.
وی یادآور شد که متقاضیان گلخانه برای ایجاد گلخانه می توانند از تسهیلات دولتی با سود ۱۵ درصد بهره مند شوند.
تولید بالغ بر ۱۵ هزار تن سبزی و صیفی از چوپان آباد
با ایجاد این شهرک گلخانه ای چوپان آباد برای ۳۵۰ نفر به صورت مستقیم و ۳۵۰ نفر به صورت غیر مستقیم ایجاد اشتغال می شود.
پیش بینی می شود با ایجاد این شهرک گلخانه ای سالانه بین ۱۲ تا ۱۵ هزار تن محصولات مختلف سبزی و صیفی روانه بازار شود.
میانگین تولید خیاردرختی در فضای باز در واحد سطح ۱۹.۴ تن می باشد که این محصول در محیط گلخانه ای ۴۰۰ تن در هکتار برداشت خواهد شد و در محصول گوجه فرنگی نیز در فضای باز ۴۵ تن در هکتار تولید می شود که در محیط گلخانه ای به ۴۵۰ تن خواهد رسید.
رشد سه برابری گلخانه های البرز
معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان البرز نیز به خبرنگار ایرنا گفت: با رویکرد مناسبی که دولت تدبیر و امید برای ارتقای کشاورزی از طریق کشت های گلخانه ای داشته، با رشد حدود سه برابری گلخانه های کشاورزی استان روبرو هستیم.
محمد تاج الدینی افزود: در ابتدای سال ۱۳۹۲ سطح گلخانه های استان بالغ بر ۱۲۰ هکتار بود که اکنون این عدد به ۳۴۷ هکتار تا پایان سال گذشته رسیده است.
وی اظهار داشت: در زیر سقف گلخانه های استان محصولاتی همچون سبزی و صیفی شامل خیار، گوجه فرنگی، فلفل، بادمجان، سبزیجات برگی، قارچ خوراکی، توت فرنگی، گیاهان دارویی، نشاهای مکانیزه سبزی و صیفی ونهال کشت بافتی و همچنین گل و گیاهان زینتی تولید می شود.
وی، صرفه جویی در مصرف آب، افزایش عملکرد ۲ برابری در واحد سطح، افزایش صادرات و ارزآوری و افزایش اشتغال را از دلایل توسعه گلخانه ها دانست که در اولویت کاری وزارت جهاد کشاورزی و دولت قرار گرفته است.
آموزش مناسب شرط اصلی در تولید در گلخانه ها
تاج الدینی میزان تولید در زیر سقف گلخانه ها را تا ۱۰ برابر فضای باز و کشت سنتی دانست و گفت: تولید به روش گلخانه ای نیاز به آموزش بهره برداران دارد که در این میان نقش کلیدی نظام مهندسی و مراکز آموزشی همچون فنی و حرفه ای و آموزشگاه های خصوصی و مرکز آموزش امام خمینی (ره) خیلی پررنگ تر بروز پیدا می کند.
وی تاکید کرد: کشاورزان از تولید در گلخانه استقبال می کنند به شرطی که آموزش خوبی در کنار تولید داشته باشند.
معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان البرز به محدودیت های موجود بر سرراه این نوع کشت اشاره کرد و گفت: نیاز به تولید بذور F۱ از محدودیت های توسعه کشت گلخانه ای هست که بر این اساس ضروری هست تا تولیدکنندگانی که در زمینه اصلاح و پرورش بذور سبزی و صیفی از سابقه خوبی برخوردار هستند در این زمینه وارد شوند و وابستگی کشور را از واردات بذور F۱سبزی و صیفی قطع کنند.
«بذر F۱ به بذوری اطلاق می شود که از تلاقی دو والد مجزا از دو لاین مجزا به دست می آید که به صورت طبیعی و هدفمند توسط اصلاحگر گیاهی انجام می شود».
وی از دیگر مزایای کشت گلخانه ای را بردن بخشی از کشت فضای باز به زیر سقف گلخانه ها دانست و افزود: در تولید سبزی و صیفی، نشای آن در گلخانه ها تولید می شود به جای اینکه به صورت مستقیم بذر آن در فضای باز در زمین کاشته شود که این روش علاوه بر اینکه در زودرس کردن محصول تاثیر زیادی دارد در کاهش مصرف آب نیز صرفه جویی زیادی به دنبال دارد.
وی از جمله مزایای استفاده از نشا را زودرس کردن محصول در حدود ٤٥روز عنوان کرد و ادامه داد: کیفیت محصولات گلخانه ای در مقایسه با محصولات فضای باز بیشتر است و از عمر انباری خوبی برخوردار است ضمن اینکه کیفیت ظاهری این محصولات نیز در مقایسه با محصولات فضای باز از شکل ظاهری بهتری برخوردار است.
تاج الدینی اضافه کرد: با توجه به اینکه سبزیجات و صیفی جات به صورت هیدروپونیک کشت می شوند در صورت بروز هرگونه آفات و بیماری ها امکان ایزوله سازی و تفکیک گیاهان آلوده از سایر گیاهان فراهم است.
وی یادآور شد: همچنین استفاده از کنترل تلفیقی آفت و کنه های شکارگر در گلخانه، منجر به کاهش میزان مصرف سم و کود در گلخانه می شود که در نهایت منجر به تولید محصول سالم در گلخانه خواهد شد.
به گفته معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان البرز هم اکنون در زیر پوشش گلخانه های استان ۷۰ هکتار صیفی جات و ۴۶ هکتار سبزیجات برگی کشت می شود که در مجموع تولیدی بالغ بر ۳۸ هزار و ۲۰۰ تن در سال دارد.
تولید ۶ هزارو۹۴۵ تن توت فرنگی در ۷۸ هکتار گلخانه، ۳۸ تن گیاهان دارویی در ۱۳.۳ هکتار گلخانه، یک میلیون ۲۵۰ هز ار اصلی نهال کشت بافتی در سطح ۲۵.۱ هکتار از دیگر تولیدات گلخانه ای در بخش کشاورزی استان البرز به شمار می رود.
همچنین در ۳۵ هکتار از گلخانه های استان ۵۳۲ میلیون نشای مکانیزه سبزی و صیفی تولید می شود ضمن اینکه در سطح ۱۰۰ هکتار گلخانه سالانه ۱۲۰ میلیون گل شاخه بریده و گلدان گل و گیاهان زینتی تولید می شود.
تاج الدینی به حمایت های دولتی به متقاضیان گلخانه اشاره کرد و گفت: دولت با اعطای وام کم بهره از طریق ثبت نام در سامانه سیتا به متقاضیان تسهیلات ارایه می دهد به طوریکه برای مناطق کم برخوردار تسهیلات با سود ۱۲ درصد و مناطق برخوردار با سود ۱۵ درصد برای احداث و توسعه و اصلاح و بازسازی شامل گازکشی و اصلاح بستر تعویض پوشش گلخانه ها ارایه می کند.
سخن پایانی
اکنون اگرچه استان البرز با برخورداری از حدود ۷۰ هزار هکتار زمین کشاورزی و باغی در عرصه کشت گلخانه ای شاید در آغاز راه باشد اما اقدامات صورت گرفته در هشت سال گذشته این تجربه را پیش پای کشاورزی و باغداران گذاشته تا برای توسعه کشت گلخانه ای پیشقدم شده و هر روز بر صفوف متقاضیان دریافت تسهیلات کشت گلخانه ای استان افزوده شود.
از دیگر سو محدودیت اراضی کشاورزی و باغی و وجود بازارهای پرمصرف البرز و تهران موجب شده تا کشت گلخانه ای به عنوان یک راهکار درآمد زا جایگزین کشت سنتی شده و به تدریج راه خود را در بستر تولید استان بگشاید.
اینکه مسوولان ومتولیان امور طی هشت سال گذشته بهره برداران البرزی را باشیوه های جدید کشت در بستر گلخانه آموزش داده و محصولات جدید با فواید بیشتر بهتر به آنان معرفی کرده ، خود موتور محرکی برای تغییر نگرش به شیوه و اسلوب کشت در استان کم وسعت البرز است.