ادبیات و فرهنگ ایران، در هر دوره تاریخی، نام آوران بسیاری را به جهان معرفی کرده است، تفاوتی ندارد اگر از آغاز تاریخ خط یا آغاز شعر پارسی سراغ بگیریم یا به سراغ فرهنگ و هنر در سال های اخیر بیاییم که بزرگانی صاحب خرد و ذوالفنون را در این سرزمین سبز می‌یابیم.
ایران مهد شاعران و نویسندگان بزرگی است که گاهی مطالعه در آثار آن‌ها خود زمینه‌ساز بلندآوازگی افراد می شود، بسیارند آنان که به تصحیح و تلخیص و تشریح هنر و ادب، سرآمد زمانه خویش شده‌اند.
امروز زادروز یکی از همین بزرگان است، استاد محمدعلی موحد...
از تبار مصدق، از دیار شمس...
محمدعلی موحد، دوم خرداد ۱۳۰۲ در تبریز، چشم به جهان گشود، سال‌های آغازین عمر خود را در این شهر گذراند و دوران دبستان و دبیرستان را در مدارسی چون تدیُّن و اتحاد نو به پایان رساند و با دیپلم ادبی به تهران رفت اما درگذشت پدر او را به تبریز بازگرداند و تا ۱۳۲۹ که به استخدام شرکت نفت ایران درآمد، بین تهران و تبریز در آمد و شد، بود.
موحد در آغاز همکاری با شرکت نفت ایران، سه سال در آبادان مشغول کار بود و در ۱۳۳۲ همزمان با ملی شدن صنعت نفت، به سردبیری روزنامه شرکت نفت منسوب شد و به تهران بازگشت.
انتشار ترجمه او از سفرنامه ابن بطوطه، به عنوان نخستین اثرش در سال ۱۳۳۶، ستایش اهالی فرهنگ و ادب را در پی داشت و مجتبی مینوی (۱۹ بهمن ۱۲۸۱ – ۷ بهمن ۱۳۵۵) و محمدعلی جمالزاده (۲۳ دی ۱۲۷۰– ۱۷ آبان ۱۳۷۶)، بیش از دیگران، این چهره نویافته ادبیات را ستودند.
موحد پس از دریافت مدرک دکترای خود در رشته حقوق و علوم سیاسی از دانشگاه تهران، در ۱۳۳۸ راهی انگلستان شد و در دانشگاه کمبریج، حقوق بین الملل را زیر نظر استادان وقت پی گرفت، در عین حال نیز با ایرانشناسانی چون ولادیمیر مینورسکی (خاورشناس و ایران‌شناس روس، ۱۸۷۷ – ۱۹۶۶) و آرتور جان آربری (خاورشناس انگلیسی، ۱۹۰۵- ۱۹۶۶) به گفت و گو می نشست و در نسخ خطی موزه بریتانیا نیز جست و جو می کرد.
این استاد حقوق، علاوه بر وکالت دادگستری، از آغاز تاسیس شرکت ملی نفت ایران در کادر حقوقی شرکت نفت، حضور داشت و سمت‌هایی چون مشاور عالی رئیس هیئت مدیره، مشاور ارشد و عضو اصلی هیئت مدیره را بر عهده گرفت، موحد در ابتدای تاسیس اوپک، شش ماه معاون اجرایی این سازمان در ژنو بود که نتیجه آن را در آثار پرشمارش در حوزه تاریخ و سیاست نفت، می توان دید.
در این میان کتاب خواب آشفته نفت که به تاریخ معاصر ایران در دوره نخست وزیری مصدق و ماجرای ملی شدن نفت ایران می‌پردازد، جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی در حوزه تاریخ (تالیف) را برای موحد به ارمغان آورد، این مجموعه در طول سال‌ها ادامه داشته است.
در کنار همه فعالیت‌های حقوقی محمدعلی موحد، این شخصیت فرهنگی به طور مستمر بر آثار و اندیشه مولانا و شمس تبریزی پژوهش کرده است، او را یکی از مهم ترین شمس پژوهان جهان به شمار می آورند که پس از آن ماری شیمل (اسلام پژوه و خاورشناس آلمانی، ۱۹۲۲–۲۰۰۳)، بیشترین ارجاعات پژوهشی به آثار وی صورت می گیرد و آثارش در حوزه عرفان ایرانی، به زبان های گوناگون ترجمه شده اند. تصحیح مقالات شمس تبریزی، یکی از مهم ترین و ارزشمندترین آثاری است که موحد از خود بر جای گذاشته و کاری سخت و سترگ را به پایان رسانده است.
انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، در سال ۱۳۸۶ از محمدعلی موحد، به پاس عمری خدمات فرهنگی تقدیر و تشکر کرد و بیست و دومین جایزه تاریخی و ادبی دکتر محمود افشار، برای زبان فارسی و وحدت ملی در سال ۱۳۹۴ به این استاد بزرگ ادبیات تعلق گرفت. در سال ۱۳۹۳ نیز دانشگاه تبریز ضمن برگزاری مراسم تقدیر از استاد محمدعلی موحد، ارج‌نامه‌ای برای این استاد ادبیات تدارک دید که توسط انتشارات ستوده، ناشر تخصصی ادبیات فارسی در تبریز، منتشر شد.
در آذر ماه ۱۳۹۷ در مراسم بزرگداشتی که در دانشگاه تهران برای محمدعلی موحد برگزار شد، نخستین نشان عالی کمیسیون ملی یونسکو- ایران به پاس هفتاد سال خدمات فرهنگی و هنری به وی، اهدا و از تمبر یادمان نکوداشت هفت دهه خدمات فرهنگی و ادبی استاد موحد رونمایی شد.
محمدعلی موحد، اکنون در ۹۸ سالگی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و چهره ماندگار ادب و هنر است که بیش از ۵۰ اثر ماندگار در حوزه های گوناگون تالیف، ترجمه، گردآوری و تصحیح کرده است و همچنان آثاری در دست انتشار دارد.
نگاهی به سه اثر اخیر محمدعلی موحد
به مناسبت زادروز استاد محمدعلی موحد، به سه اثر اخیر او که در حوزه های مختلف تاریخ، حقوق و ادبیات نگاشته شده‌اند، نگاهی می اندازیم، این سه اثر در سال‌های ۹۶ تا ۹۹ توسط ناشران مختلف، به چاپ رسیده و نشان دهنده گستردگی اندیشه و پژوهش این شخصیت ارزشمند فرهنگی است.
نگاهی ژرف به رویدادهای صدر اسلام
یکی از زمینه های مطالعات استاد موحد، حوزه تاریخ به ویژه تاریخ اسلام و ایران پس از اسلام بوده است، آخرین اثری که از وی در حوزه تاریخ منتشر شد، کتاب در کشاکش دین و دولت است که به تحلیل وقایع صدر اسلام می پردازد. موحد در این اثر روایت خود را از رحلت پیامبر اکرم (ص) آغاز می کند و آن را تا انتهای دوران خلافت حضرت علی (ع) ادامه می دهد.
در کشاکش دین و دولت، شش فصل دارد. فصل اول، خلاصه‌ای از تاریخ صدر اسلام؛ فصل دوم چگونگی راهیابی اسلام به ایران؛ فصل سوم بر آمدن و رشد دیوان‌سالاری در دوره عمر خطاب؛ فصل چهارم درباره ایرانیانی که در عربستان زندگی می‌کردند؛ فصل پنجم حضور اعراب در ایران و فصل آخر هم بررسی ماجرای خوارج و ماجرای حکمیت در جنگ هایی چون نهروان است.
موحد در ابتدای کتاب درباره نوشتن این اثر چنین نگاشته است: در نظر داشتم به بررسی این سخن بزرگان که دین ما عین سیاست ما است بپردازم. اگر کسی از بزرگان می‌گوید دین ما عین سیاست ما است منظور اسیر شدن معنویت به دست قدرت نیست بلکه بهره‌گیری معنویت از قدرت است تا بتوان قدرت را مهار کرد و هدف ما بررسی این موضوع در عمل بود.
در کشاکش دین و دولت، تالیف و پژوهش محمدعلی موحد در ۳۲۰ صفحه توسط نشر ماهی منتشر شده است.
تاملاتِ یک اندیشمند
تأملات در باب حقوق و شریعت، تاریخ و سیاست، مجموعه‌ای از مقالات و خطابات محمدعلی موحد در حوزه حقوقی است که از اوایل دهه سی خورشیدی تا دهه نود را شامل می‌شود. بخشی از این کتاب، یادداشت‌هایی است که پیش از این منتشر نشده بودند و بخشی دیگر شامل سخنرانی هایی است که بیش از ۶۰ سال پیش ایراد شده اند.
تاملات دو بخش دارد و در بخش نخست مقالات و متن سخنرانی‌هایی در حقوق خصوصی به ویژه حقوق مدنی و فقه اسلام و تاریخ و فلسفه حقوق گردآوری شده و بخش دوم صرفا به سه مقوله جزایر سه‌گانه خلیج فارس، دریای مازندران و مساله نفت اختصاص یافته است.
تاملات، به اهتمام مینا انتظارحجت و سینا گلستانی، در ۶١٢ صفحه از سوی بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه به بازار کتاب عرضه شده است.
عشق، اسطرلاب اسرار خداست یا آدمی اسطرلاب حق است؟
یکی از آثار ارزشمندی که در سال‌های اخیر از استاد محمدعلی موحد به چاپ رسیده است، کتاب اسطرلاب حق، گزیده فیه ما فیه مولوی است.
چنانکه از نام اثر برمی‌آید این کتاب بخش‌هایی از فیه ما فیه را که شامل سخنان مولوی در میان یاران بوده را در بر دارد اما آنچه این کتاب را از دیگر گزیده های مرسوم متفاوت می‌کند، بخشی است که موحد به تشریح و توضیح کلام مولانا پرداخته است.
این کتاب در دو بخش منتشر شده است که بخش نخست سخنان مولانا به انتخاب و گزینش محمدعلی موحد و بخش دوم تشریح و تفسیری عرفانی بر کلام این شاعر و عارف گرانقدر ایرانی، به قلم دانشمند موحد است.
اسطرلاب حق را نشر ماهی در ۲۹۲ صفحه منتشر کرده است.