گل محمدی از قدیمی‌ترین و مهمترین انواع گلهای خانواده رز است کـه در بیشتر نقاط ایران بـه منظور تولید عطر، گلاب و بـه عنوان گیاه تزئینی مـورد توجه بسیار قرار داشته و کشت می‌شود. استخراج گلاب از گل محمدی یکی از تولیدات مهم اقتصادی کشور است بطوریکه هرسال گلاب تولید شده و اسانس حاصل از آن علاوه بر مصرف داخلی به خارج از کشور نیز صادر می‌شود.
سابقه ایران در صنعت گلابگیری از این گل به ۲۵۰۰ سال می‌رسد، محصول عمده گل محمدی، گلاب و اسانس گلبرگ خشک آن است که از آنها در صنایع دارویی، عطرسازی، فرآورده‌های بهداشتی، آرایشی و صنایع غذایی استفاده می‌شود.
گل محمدی برترین گونه دارای اسانس رز است و هدف اصلی از کشت آن در ایران تولید گلاب است در حالی که در اغلب کشورهایی که اقدام به کشت گل محمدی می‌کنند، تولید گلاب یک محصول فرعی است.
ایران بیشترین سطح زیر کشت گل محمدی در جهان را دارد اما سهمی تقریبا معادل صفر از بازار جهانی را داراست در حالی که فرآورده‌های گل محمدی شامل اسانس تام، ابسلوت، کانکریت، عطر، ادکلن و خوشبوکننده‌ها، مکمل‌ها و دارو است اما این زنجیره در ایران در همان حلقه اول یعنی تولید گلاب متمرکز و متوقف شده است.
خراسان رضوی در میان استانهای کشور گرچه با رتبه‌دار بودن در عرصه تولید زعفران به عنوان گل سر سبد گیاهان دارویی در تولید این محصول پیشتاز است و بیش از ۹۰ درصد زعفران کشور را تولید می‌کند، اما در زمینه کشت و تولید دیگر گیاهان دارویی نیز جایگاه برتر را در کشور دارد.
خطه زرخیز خراسان رضوی ۳۵۰ گونه از مجموع حدود سه هزار گیاه دارویی شناخته شده در کشور را به صورت خودرو یا دست کاشت دارا می‌باشد. این نکته در کشت گیاهان دارویی حایز اهمیت است که پرورش این گونه‌ها به دلیل نگهداری آسان و مصرف اندک آب و ارزش اقتصادی بسیار مورد اقبال کشاورزان است. در این میان خراسان رضوی درحوزه کشت گل محمدی نیز جایگاه قابل قبول دارد.
سابقه کشت گل محمدی در این خطه زرخیز بسیار طولانی است و در این سابقه طولانی عطر دلنشین و آرامبخش گل محمدی در ذهن مردمان این خطه به خوبی باقی مانده است.
در این میان روستای فَرُّخَد یا همان قمصر خراسان رضوی که در کیلومتر ۹ جاده کلات نادری واقع است، نگین کشت، برداشت و تولید گل و گلاب در این استان به شمار می‌رود.
کشف سنگ قبرهایی در اعماق ۲ متری زمینهای روستای فرخد مربوط به ۳۰۰ سال گذشته، گواهی بر عمر ۳۰۰ ساله این روستاست. طول عمر روستا تقریبا هم اندازه روستای پاژ یعنی روستای زادگاه فردوسی است.
روستای فرخد از نظر قدمت و بناهای تاریخی آن‌چنان ارزشمند است که همراه ۲ روستای دیگر به نام فاز و فارمد لقب مثلث تاریخی را به خود گرفته است. منطقه فرخد شامل دو روستا به نام روح‌آباد (روق) و فرخد بالاست. در سالهای دور قلعه‌ای قدیمی و تاریخی به نام قلعه بالا مابین فرخد و روح‌آباد ساخته شد که تعداد بسیاری از اهالی این دو منطقه را در خود جای داد. اما اکنون فقط دیوارهای این اثر تاریخی باقی مانده است.
از زمانهای دور که گلابشویی مقبره امامزاده‌ها در شهرهای ایران انجام می‌شد، دشت فرخد جزو تامین کننده‌های گلاب مورد نیاز برای شستشوی حرم مطهر رضوی بود اما در گذر زمان به دلیل دست‌اندازی دلالان و سودجویان رفته رفته بهره کشاورزان از این ظرفیت عظیم کمتر و کمتر شده و حتی سودآنها با هزینه‌هایشان سر به سر شد.
طی چند سال اخیر اتفاقات خوشی در روستای فرخد رقم خورده که از آن جمله می‌توان به برگزاری جشنواره گل محمدی، راه اندازی کارگاههای گلابگیری توسط کشاورزان و معرفی هرچند اندک این روستا به گردشگران اشاره کرد.
آتش دلالان بر دامن گلکاران
رییس شورای اسلامی روستای فرخد با بیان اینکه کاشت و پرورش گل محمدی و انگور جزو محصولات ویژه این روستاست گفت: در گذشته جفای فراوان به گلکاران روستا شده و در بخشهایی همچنان ادامه دارد که از آن جمله به سودجویی دلالان و خرید ارزان گل می‌توان اشاره کرد.
محمد امیرخانی که به دلیل تلاشهایش در معرفی گل محمدی این روستا از وی به عنوان پدر گل محمدی خراسان نیز یاد می‌شود افزود: به دلیل عدم حمایت نهادها و سوء استفاده دلالان، قیمت تمام شده گل طی چند سال گذشته با قیمت خرید کارخانه سربه سر می‌شد و کشاورزان دلشکسته بر خلاف میل باطنی با اشک و اندوه اقدام به تخریب مزارع گل محمدی می‌کردند.
وی ادامه داد: اما طی سالهای اخیر با همت والای برخی جوانان و عمده کاران گل محمدی در این روستا و ایده برگزاری جشنواره گل محمدی تلاش کردیم این روستا و نام و جایگاهش در کشت گل محمدی و گلابگیری را به همه معرفی نماییم .
دبیر جشنواره گل محمدی روستای فرخد گفت: در حال حاضر با تلاش فراوان ۴۰ دیگ گلابگیری در روستا برپا شده و کشاورزان روزانه ۶ تن گل و ۶ تن گلاب سنگین تولید می‌کنند.
وی با بیان اینکه کشاورزان گل محمدی از قیمت نامناسب و ناعادلانه این گل شاکی و متضرر هستند افزود: در حالی که فراورده‌های شیمیایی مورد نیاز کشاورزان از نوسان و افزایش قیمت افسار گسیخته برخوردار است، قیمت گل یا ثابت مانده یا با رشد ناچیز مواجه بوده است و جای تاسف بیشتر آنکه کارخانجات فرآوری گل همان قیمت ناچیز را هم طی چک‌های بلند مدت که وصول آن گاهی تا یک سال به طول می‌انجامد به کشاورزان می‌پردازند.
امیرخانی ادامه داد: امسال به دلیل خشکسالی و سرمازدگی زمستان پارسال بسیاری از گلهای محمدی دچار خسارت و خشکی شد.
وی گفت: این وضعیت موجب کاهش ۶۵ درصدی تولید گل محمدی در کاشان و مشهد شد و همین امر ناخواسته منجر به افزایش قیمت گل از کیلویی ۶۰ هزار ریال به ۲۳۰ هزار تا ۲۵۰ هزار ریال گردید.
رییس شورای اسلامی روستای فرخد میانگین عملکرد گل محمدی را سه تا ۶ تن گل در هر هکتار دانست و افزود: میزان برداشت گل در این روستا ۴.۵ تن در هر هکتار است و به صورت فصلی هر هکتار ۱۰ کارگر در زمان برداشت و در طول سال هم هر هکتار سه کارگر برای رسیدگی به مزرعه نیاز دارد.
وی با بیان اینکه این روستا جاذبه گردشگری منحصربه فرد محسوب می‌شود ادامه داد: قبل از شیوع کرونا دستکم سالانه ۱۰۰ هزار نفر از مجموع ۳۰ میلیون گردشگر ورودی به مشهد به این روستا سفر می‌کردند لذا باید برای معرفی آن تلاش مضاعف کرد.
گلکاران را حمایت می‌کنیم
مدیرامور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی نیز با اشاره به اهمیت کشت گل محمدی با توجه به کم آب‌بر بودن این محصول گفت: روستای فرخد و گلکاران این روستا در دایره حمایت جهاد کشاورزی هستند و تاکنون نیز از این بخش حمایتهای فراوان صورت گرفته است.
محمدمیری دیسفانی افزود: با توجه به افزایش سطح زیرکشت گل محمدی طی سالهای اخیر به منظور پیشگیری از تنزل بیشتر قیمت و تشویق کشاورزان به فرآوری گل محمدی و گلابگیری، برپایی دستگاههای خانگی گلابگیری و همچنین دستگاههای خشک کن گل مورد توجه این نهاد قرار داشته است.
وی با اشاره به تشویق کشاورزان به انعقاد قرارداد با تشکلها و واحدهای صنعتی معتبر در راستای کشاورزی قراردادی بمنظور حذف واسطه‌ها ادامه داد: ایجاد بازارچه گیاهان دارویی شرق کشور در استان بمنظور ایجاد زنجیره تولید و بازار محصول یکی از مهمترین راهکارهای مد نظر و مورد پیگیری در این زمینه است.
مدیرامور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: یکی از مشکلات فراروی این محصول تامین کارگر مورد نیاز در فصل برداشت می‌باشد که شیوع ویروس کرونا نیز به این مشکل دامن زده است.
گل محمدی برند کشاورزی روستای فرخد
با ترویج کشت و پرورش گل محمدی بین کشاورزان و توسعه کشت آن در دیمزارهای روستای فرخد، هم اکنون ۹۰ درصد کشت گل محمدی شهرستان مشهد در این روستا انجام می‌شود.
رییس جهاد کشاورزی شهرستان مشهد در این زمینه گفت: روستای فرخد دربخش تبادکان به دلیل داشتن شرایط لازم از جمله ارتفاع مناسب از سطح دریا، زمینهای مستعد کشاورزی و رطوبت پایین از مناطق بسیار مستعد برای کشت گل محمدی است و تلاش می‌شود با حمایتهای لازم از دانش آموختگان رشته کشاورزی از جمله ارائه نهال یارانه‌دار و پرداخت تسهیلات بانکی کشت آن در منطقه رونق گیرد.
سعید خوش‌قامت افزود: سطح زیرکشت گل محمدی در روستای فرخد حدود ۱۵۰ هکتار و میزان تقریبی تولید گل تر در سالجاری ۴۹۵ تن می‌باشد.
وی ادامه داد: بیشتر محصول تولیدی با توجه به نبود واحدهای فرآوری در روستا به صورت گل تر به فروش می‌رسد و کمتر از ۱۰ درصد در واحدهای سنتی روستا به گلاب تبدیل می‌شود، از هر تن گل تر حدود ۵۰۰ لیتر گلاب درجه یک تولید می‌شود.
رییس جهاد کشاورزی مشهد گفت: اشتغال ایجاد شده به ازای هر هکتار گل محمدی سه نفر اشتغال دائم و ۱۵۰ نفر اشتغال غیر مستقیم (گلچین در زمان فصل برداشت) است و مهمترین مشکلات گلابگیری نیز مشکلات موجود در حوزه صدور مجوز جهت واحدهای کوچک و سنتی، کمبود نقدینگی و عدم توجیه اقتصادی محصولات فرآوری شده است.
وی افزود: گل محمدی در جهان نه تنها به عنوان یک محصول کشاورزی با خواص غذایی بلکه به عنوان یک دارو نیز در درمان بیماری‌های گوارشی و پوستی مورد توجه بوده و محصولات فرآوری شده آن در صنایع بهداشتی، آرایشی و دارویی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
خوش‌قامت با بیان اینکه به دنبال برندسازی برای گل محمدی این روستا هستیم ادامه داد: با توجه به جایگاه روستا در تولید گل محمدی می‌توانیم این ظرفیت را به عنوان یک برند و با توجه به کیفیت مطلوب گل و گلاب تولیدی در ایران به عنوان برند فرخد نامگذاری و معرفی نماییم.
وی با اشاره به نیاز و ضرورت توسعه کارگاههای گلاب گیری در این روستا گفت: در صدد هستیم برای این منظور اقدام به اخذ تسهیلات ویژه نماییم تا از این طریق شاهد گسترش گلابگیری، کمک به کشاورزان و کوتاه شدن دست دلالان باشیم.
کاهش کیفیت، نتیجه نبود صنایع تبدیلی
مدیرامور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: بهره‌وری و صرفه‌جویی در آب با نیاز اندک به آب از ویژگی‌های گل محمدی و علت قرار گرفتن آن در الگوی کشت است.
محمد میری دیسفانی افزود: کشت این گل می‌تواند در ایجاد اشتغال و تامین اقتصادی خانوارهای روستایی نقش مهمی داشته باشد اما نبود یا کمرنگ بودن صنایع تبدیلی موجب پیامدهای ناخواسته برای این محصول و محصولات فرآوری شده آن گشته است.
وی ادامه داد: به دلیل اینکه صنایع تبدیلی در برخی شهرستانهای استان وجود ندارند و در استان هم از توان محدودی در این زمینه برخوردار هستیم بخش عمده‌ای از محصول تولیدی برای فراوری به سایر استانهای کشور ارسال می‌شود.
مدیرامور باغبانی جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: در مسیر انتقال، هم مسافت طولانی و هم گرمای هوا باعث کاهش کیفیت گل برداشت شده می‌شود که از دیگر مشکلات و عامل کاهش درآمد روستائیان است.
وی افزود: به همین دلیل به کشاورزان توصیه می‌شود، غنچه و گلبرگ‌های محصول را خشک کنند تا در فرصت مناسب و با قیمت بهتر آن را به فروش برسانند اما باید توجه داشت در این زمینه نیز تکنولوژی می‌تواند کارآمد باشد.
میری با بیان اینکه پیش‌بینی می‌شود امسال سه هزار و ۷۰۰ تن گل محمدی در استان برداشت شود ادامه داد: این میزان نسبت به پارسال ۳۰۰ تن افزایش دارد و به این ترتیب ارزش گل محمدی تولیدی امسال استان افزون بر ۶۰۰ میلیارد ریال تخمین زده می‌شود.
وی گفت: این استان با هزار و ۷۰۰ هکتار سطح زیر کشت گل محمدی دارای رتبه پنجم کشور در این زمینه است.
مدیر امور باغبانی جهاد کشاورزی خراسان رضوی افزود: میانگین عملکرد گل محمدی در هر هکتار ۲ کیلو و ۱۷۰ گرم است و کاشت و برداشت آن در استان در طول دوره برای بیش از ۲۵ هزار نفر اشتغال ایجاد می‌کند.
وی ادامه داد: ۷۰ درصد محصول تولیدی گل محمدی در استان برای تهیه گلاب و اسانس، حدود ۱۰ درصد به صورت غنچه خشک برای صادرات و بقیه به صورت گلبرگ خشک برای تهیه مربا و سایر مصارف خوراکی استفاده می‌شود.
میری با بیان اینکه برداشت این گیاه نیروی کار بسیار نیاز دارد گفت: یکی از مشکلات در این زمینه این است که در فصل برداشت این گل، نیروی کار بسیار کم است و به خصوص با شیوع ویروس کرونا نیز تعداد کارگران کاهش پیدا کرده است.