صبح از خواب بیدار می شوید و می بینید در چندین گروه و کانال داوطلبان انتخابات شورای شهر و رییس جمهوری تحت عنوان "هواداران... ن. " و طرفداران... ن. " عضو شده اید.
موارد یاد شده و گفت و گوهای داغ انتخاباتی در گروه ها یا اتاق های پیام رسان جدیدی به نام "کلاب هاوس" هم آخرین تحفه ای است که نشان می دهد فضای مجازی به عرصه حقیقی تبلیغات انتخاباتی تبدیل شده است.
این وضعیت با اوضاع دهه شصت که مردم کاندیداها را در مساجد می دیدند و وصفشان را در منابر می شنیدند قابل مقایسه نیست.
حالا حتی گریبان چاک کردن ها و قول و قسم ها و وعده ها و شعارها هم مجازی شده است.
اما این تغییر در پاسخ به کدام دگردیسی سیاسی، اجتماعی و فناوری رخ داده است و کدام ضرورت هر گوشی موبایل را به یک ستاد تبلیغاتی تبدیل کرده است؟
یک پیشکسوت و فعال رسانه ای شناخته شده در هرمزگان در این باره گفت:صرف نظر از بُعد فنی که فضای مجازی و به خصوص پیام رسان ها کار انتقال پیام و خبر را آسان کردند و به شکل راحت‌تری به مخاطب پیام و خبر می رسانند، مخاطب احساس می کند در فضای مجازی خبر و محتوا را بدون واسطه و در قالب اصل رخداد و بدون شاخ و برگ اضافی دریافت می کند.
به گفته علیرضا خورشیدزاده اتفاق جالب و اساسی این است که رویکرد جامعه چه در سطح عام و خاص و چه در سطح تصمیم سازان، به انتقال بحث های انتخاباتی از فضای حقیقی به فضای مجازی سوق داده شده است.
در چرایی آن می توان گفت در شرایط فعلی، سطح مطالبات مردم به قدری جدی و متنوع شده که امکان طرح آن در رسانه‌های رسمی نظیر روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها و صدا و سیما، به هیچ عنوان وجود ندارد.
سردبیر سابق روزنامه صبح ساحل ادامه داد: بخش عمده مباحثی که در فضای مجازی به راحتی مطرح می شود، تاکنون خط قرمز حاکمیت بوده و شاید اگر مثلا ۱۰ یا ۱۵ سال قبل، ذهن و زبان جامعه به این سو می رفت، حتی نوعی جرم نابخشودنی مهم تلقی می‌شد و طبیعی است که رسانه‌های رسمی ما هم بر اساس قانون مطبوعات امکان طرح انتشار بسیاری از این مطالبات امروزی را ندارند.
به گفته وی رسانه های رسمی در بهترین حالت که جسور هم باشند، مسائل را سربسته و مبهم مطرح می کنند که چنین شرایطی جو انتخاباتی ایجاد نمی کند و نامزدهای انتخاباتی هم برای مورد توجه قرار گرفتن خود، نیاز به نقادی مطابق با نیاز روز افکار عمومی دارند و این امر فقط با طرح موضوع در فضای مجازی امکان‌پذیر است و مخاطب نیز منتظر شنیدن و خواندن چیزهایی فراتر از روایت‌های رسمی حاکمیت و رسانه‌های رسمی است.
خورشیدزاده ادامه داد: بدیهی است برای دریافت این آگاهی های جدید هم کاندیداها و هم مردم مجبورند فضای مجازی را انتخاب کنند و در نهایت این نقطه اشتراک باعث شده تنور انتخابات ۱۴۰۰در پیام رسان های مجازی گرم شود.
رسانه انتخابات از منبر و مسجد تا کلاب هاوس
خورشیدزاده با واکاوی سیر تاریخی انتقال بستر تبلیغات انتخاباتی اظهار داشت: سه دهه است که کار رسانه ای می کنم و شاهد بودم که به عنوان مثال در دهه شصت، چون نگاه جامعه بیش از امروز ایدئولوژیک بود، مساجد و منابر رسانه انتخابات بودند و در دهه هفتاد با توسعه مطبوعات، به خصوص از سال ۷۶ به بعد، روزنامه ها فضای سیاسی جامعه را نقد می‌کردند.
با ظهور و گسترش اینترنت، از سال ۸۴ تا ۹۰، سایت‌های خبری تاثیرگذاری داشتند و از سال ۹۰ تا به امروز و در چهارسال گذشته پیام رسان ها هستند که به شکل غیرقابل رقابتی دارند نقش آفرینی می کنند و جالب این که علاقمندی ایرانی‌ها به فرهنگ شفاهی باعث شده به محض پیدایش یک پیام رسان صوتی (کلاب هاوس) میلیون ها کاربر به آن کوچ کنند.
حاکمیت کوتاه بیاید
به گفته این فعال رسانه ای که سمت مشاوررسانه ای حداقل ۲استاندار را نیز در کارنامه دارد، حاکمیت اگر می خواهد از قافله عقب نماند و رسانه‌های رسمی بتوانند همچنان نقش خودشان را محکم داشته باشند، باید قوانینش را به روز کرده و از خطوط قرمز منسوخ عقب نشینی کند تا رسانه‌های رسمی بتوانند در عمل و واقعیت، فضای حقیقی ایجاد کنند.
اما در این شرایط تلقی مخاطب ایرانی به این سمت خواهد رفت که فضای حقیقی، فضای مجازی است و به آن چیزی که روایت رسمی جامعه است چندان نمی توان اعتماد کرد.
یک استاد دانشگاه و متخصص ارتباطات و رسانه نیز در این زمینه گفت:فضای مجازی یک بستر بسیار مهم و با ارزش است که از دوره های قبلی انتخابات آثار و جایگاه و مقام خودش را در تجمیع و ایجاد فضای مشارکتی برای مردم نشان داده است.
از گوشی تا صندوق
دکتر رضا هاشمی زاده اضافه کرد: در انتخابات قبلی شاهد بودیم که فضای مجازی باعث شد کاندیداها بیشتر و بهتر دیده شوند و نامزدها و طرفدارانشان شروع کردند به تبلیغ و فضای تبلیغاتی درست شد و در نهایت این شور و شوق و انگیزه برای حضور در انتخابات از فضای مجازی به کف خیابان و حوزه های رای گیری کشیده شد و رابطه لازم و ملزوم با یکدیگر پیدا کردند.
تمام بستر(پلتفرم) هایی که امروز موجود است از جمله لایوهای اینستاگرام در این زمینه بسیار تاثیرگذار بودند و در این انتخابات هم صورت تکامل یافته و به روز شده ای را از حضور در فضای مجازی توسط نامزدها می بینیم.
هاشمی زاده اضافه کرد: افرادی که قصد حضور در انتخابات داشتند، از مدتها قبل وارد فضای مجازی شدند و حتی کسانی که مدتها در فضای مجازی نبودند خودشان و هوادارانشان صفحه های مجازی ایجاد کردند.
وی ادامه داد: در این دوره از انتخابات، مسئله دیگری هم که در واقع شدت فضای مجازی در انتخابات را بیشتر و برجسته‌تر نشان می دهد، کروناست.
کاندیداها مثل دوره های قبلی نمی توانند گردهمایی و تجمع داشته باشند چون احتمال سرایت بیماری و درگیری افراد وجود دارد لذا همانطور که بسیاری از کار و کسب ها و کلاس ها در فضای مجازی برپا شدند، انتخابات هم روح مجازی پیدا کرد.
در حال حاضر با آمدن کلاب هاوس مشکل برگزاری تجمع و سخنرانی در شرایط کرونا حل شده و شاهدیم که بسیاری از نامزدها در اتاق های مختلف که تا۳۰ هزار نفر هم شنونده بودند حضور داشتند و ضمن کاهش هزینه ها، خطر شیوع بیماری هم برطرف شد.
چشم در چشم بدون دیدن
این استاد دانشگاه ادامه داد: نامزدها در این فضا با کاربران صحبت می کنند و اتفاق جدیدتر هم این بود که مواجهه ها صریح تر و عریان تر بود و افراد از طیف‌ها و گروه‌های مختلف از جناح های داخلی گرفته تا اپوزیسیون و برانداز و مدعیان غرض ورز تحریمی تا گروه های موسوم به حزب اللهی و ارزشی و انقلابی در این فضا حضور یافتند و پرسش‌هایشان را به صورت صریح مطرح کردند.
هاشمی زاده خاطرنشان شد: کاربران این امکان را فراهم کردند که کمپین های مجازی راه بیفتد که خود یک عرصه جدید است و در این شرایط جیب هر کدام از افراد جامعه که موبایل دارند را می توان یک ستاد انتخاباتی دانست.
وی متذکر شد: شکل دیگر داستان هم آسیب های فضای مجازی در حوزه انتخابات است.
به گفته این کارشناس و صاحبنظر حوزه رسانه، همین فضا فیک نیوز و اخبار جعلی را چنان ماهرانه منتشر می کند که در موارد زیادی حتی از دروازه سواد رسانه ای مدعیان هم عبور می کند.
هاشمی زاده تصریح کرد: این ها گسترده و هدفمند چه برای تحت الشعاع قرار دادن اصل انتخابات و چه در راستای تخریب ها به وجود آمده و شبیه توپخانه هایی از قبل آماده، منتظر بودند که موجب شده در مواردی به جای فضای رقابتی، فضای تهاجمی شکل گیرد.
وی ادامه داد: ناظران و کنترل کنندگان در این زمینه مسئول جلوگیری از چنین آسیب هایی هستند اما سواد کاربران هم باید به طور کلی افزایش داده شود که این کارآمدی در حوزه انتخابات اهمیت بیشتری دارد.
استاد مراکز علمی و دانشگاهی هرمزگان در جمع‌بندی سخنان خود یادآور شد: با وجود همه آسیب ها، فواید فضای مجازی بیشتر است و البته توانمندی و سواد کاربران درکاهش این آسیب ها از ابزارهای بازدارنده و قهری کارآمدتر است.
فضای مجازی، ماسک مطمئن برای انتخابات
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی هرمزگان نیز بیش از هر چیز همه گیری کرونا را در افزایش نقش آفرینی انتخاباتی فضای مجازی موثر دانست.
رضا کمالی زرکانی گفت:حدود یکسال و نیم از کرونا گذشته و زندگی مردم جهان و ایران را تحت تاثیر قرار داده و فاصله اجتماعی موجب بازنگری انسان در شرایطش شده است.
وی ادامه داد: ما هم شرایط خاصی داریم و قرار است مردم به پای صندوق های رای بروند که شکل های گذشته ستادی کار را پیش نمی برد.
به گفته این مسوول در این شرایط سامانه های عامل گوشی ها و ابزارهای ارتباطی هوشمند نقش تعیین کننده دارند و بسترها (پلتفرم ها) ی طراحی شده، هر یک جامعه ای خاص هستند و ممکن است نوع کاربران واتساپ و اینستاگرام تفاوت داشته باشند.
وی تاکید کرد: انتظار می رود بدون بروز بداخلاقی ها از این فضا استفاده شود و در این زمینه نگرانی هایی وجود دارد چرا که از نظر فرهنگی، اصول اخلاقی در مواجهه حضوری با یکدیگر بیشتر رعایت می شود.
کمالی اضافه کرد: بدیهی است فضای مجازی در افزایش مشارکت انتخاباتی و همینطور شناخت کاندیداها و برنامه هایشان تاثیر غیرقابل انکاری دارد و در واقع فضای مجازی را باید از رسانه های اصلی انتخابات دانست که با رساندن مستقیم پیام مردم و کاندیداها به یکدیگر و همچنین رساندن مردم به پای صندوق، تحقق عینی واژه رسانه است.
اما با وجود تاکید همه کارشناسان و مسوولان از فعالان رسانه ای گرفته تا استاد دانشگاه و مسئول فرهنگی بر نقش غیرقابل انکار فضای مجازی که از انتخابات ۸۴به این سو روز به روز پررنگ تر شده، شفافیت های قانونی آن از بسیاری حوزه های دیگر کم رنگ تراست.
همین سکوت و خلاءهای قانونی در مواردی موجب سوءاستفاده کاندیداها از فضای مجازی شده است.
فضای مجازی سامانه حقیقی شناسایی متخلفان آینده
شایان پویا دانشجویی که با علاقمندی فضای مجازی انتخاباتی را دنبال می کند در این زمینه می گوید: این خلاء های قانونی که به عنوان مثال تکلیف تبلیغات پیش از موعد در فضای مجازی را روشن نکرده است، در صورت هوشیاری برای انتخاب اصلح بهترین کمک را به مردم می کند.
وی توضیح داد:به عنوان مثال وقتی یک داوطلب شورای شهر از این خلاء استفاده کرده و پیش از رسیدن به جایگاه مورد نظرش، قانون را دور می زند و در قالب مصاحبه و دیدگاه، محتوای تبلیغاتی به خورد مخاطبان می دهد، به احتمال زیاد در جایگاه عضو شورای شهر هم به دنبال راه های دور زدن قانون و شکستن آن خواهد بود و اگر مثبت نگاه کنیم این هم یک امکان ویژه تشخیص افراد شایسته است که فضای مجازی به صورت غیرمستقیم و پنهانی فراهم کرده است.
موثر در تمام قوانین اما بی قانون
در مجموع با توجه به شرایط موجود دیگر جای هیچ شک و شبهه ای نیست که فضای مجازی از مهم ترین عوامل تعیین شرایط زیستی حقیقی مردم در عرصه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است و انتخابات مهم ترین تبلور رقم خوردن سرنوشت ملت در تمام این عرصه هاست.
عرصه هایی که هر یک هزاران قاعده و قانون دارند اما مسیر رسیدن به آنها چندان روشن و شفاف و قانون مند نیست و غفلت از این نقصان، می تواند یک نقض غرض تلقی شود.