گلستان با بیش از ۲۰ هزار کیلومتر مربع مساحت از استان های حادثه خیز کشور به شمار می رود که در سال های اخیر با توجه به کاهش بارش ها و کم توجهی به مصرف بهینه آب و استخراج بی رویه منابع آب زیر زمینی با پدیده خاموش و خطرناک فرونشست زمین نیز مواجهه شده است.
بر اساس تعریف یونسکو؛ فرونشست، فروریزش و یا نشست زمین به علت‌های متفاوت در مقیاس بزرگ روی می‌دهد که کاهش برگشت ناپذیری تمام یا بخشی از مخزن آب زیرزمینی در نتیجه از بین رفتن یا کاهش پوکی مفید نهشته‌ها (هرنوع ماده موجود در زمین سست یا سخت که براثر فرایند یا عاملی طبیعی انباشته شده باشد) از جمله آسیب های آن است.
علاوه بر آن شکل گیری ترک ها و شکاف های زمین، سیل گیر شدن زمین ها، خسارت های سازه ای وارده بر ساختمان ها، جاده های ارتباطی و ریلی، سازه های کنترل سیلاب، شبکه های انتقال گاز، برق و آب و فاضلاب از دیگر خسارت های تعداوم فرونشست زمین به شمار می رود.
بهمن ماه پارسال دبیر کمیته فرونشست و رئیس اداره ترازیابی دقیق اداره کل زمین سنجی و نقشه برداری کشور با اشاره به این که گلستان طی سال های اخیر با توجه به کاهش بارش ها، استخراج بی رویه منابع آب زیر زمینی و کم توجهی به مصرف بهینه آب با بحران خشکسالی و پدیده فرونشست مواجه شده گفت: در این راستا سازمان نقشه‌برداری کشور به عنوان متولی پایش فرونشست، اقدام به تهیه نقشه پراکندگی وقوع این پدیده در گلستان کرد.
دکتر معصومه آمیغ‌پی افزود: بر این اساس، گلستان در منطقه ای به وسعت ۴۵۰۰ کیلومترمربع در اطراف شهرهای گرگان، کردکوی، بندرترکمن، سرخنکلاته، آق قلا، گنبدکاووس و دلند با فرونشست زمین مواجه بوده که سرعت این فرونشست در بندرترکمن ۶ /۲۲ سانتی متر در سال و بیشتر از دیگر مناطق است.
وی ادامه داد: از دیگر سو، با وجود کم آبی این استان که منجر به استخراج بی رویه منابع آب زیر زمینی شده، گلستان از حیث وقوع سیل نیز دچار بحران است که سرریز سدهای بوستان و گلستان پس از بارندگی شدید ۲۶ اسفند ۱۳۹۷ و طغیان رودخانه‌های چهل‌چای و گرگان رود در اطراف گنبدکاووس از جمله آن است.
دبیر کمیته فرونشست و رئیس اداره ترازیابی دقیق اداره کل زمین سنجی و نقشه برداری کشور ادامه داد: شهرهای گنبدکاووس، آق قلا، بندر ترکمن که در جریان سیلاب سال ۱۳۹۸ دچار خسارت شدند در منطقه فرونشست قرار دارند که ضروری است اثر مخرب این پدیده که با تغییر هیدرولوژی منطقه و تخریب خاک و کاهش نفوذپذیری آن زمینه سیلاب را فراهم می کند در این مناطق در کنار سایر عوامل مورد توجه قرار گیرد.
به گفته آمیغ‌پی یکی از راه حل های کارآمد و مناسب برای بهینه سازی استفاده از رواناب به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک، استفاده از شبکه های پخش سیلاب است که ضمن کاهش خسارات ناشی از سیل در تغذیه مصنوعی سفره آب زیرزمینی و احیای مراتع و بیابان زدایی نیز موثر است.
با توجه به بحران دو رویه سیل و فرونشست در گلستان، مطالعه تغذیه مصنوعی و پخش سیل به منظور مهار سیل و کنترل پدیده فرونشست و جلوگیری از افت سطح آبهای زیرزمینی در این منطقه ضروری به نظر می رسد.
از دیگر سو بهره برداری و تزریق ۳۵ هزار مترمکعب آب حاصل از تصفیه فاضلاب شهرهای گلستان که به دریا می‌ریزد در مناطق فرونشست می تواند در کنترل این پدیده موثر باشد.
آبخیزداری راهکار مواجهه با سیل و فرونشست زمین
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان با اشاره به اهمیت توجه به رفع فرونشست زمین در استان گفت: مطالعه فرونشست زمین در استان توسط اداره زمین شناسی و نقشه برداری زمینی، سازمان نقشه برداری کشور تهیه و ارائه شد.
عبدالرحیم لطفی افزود: با توجه به این که گلستان در دهه های اخیر با بحران های طبیعی مختلف ناشی از تبعات تغییر اقلیم چون رخدادهای سیلابی و خشکسالی مواجه است، اتکای روزافزون به منابع آب های زیرزمینی و برداشت بی‌رویه و غیر اصولی از آن، سبب افزایش سرعت پیشروی فرونشست گلستان شده و استان را به سمت مرگ تدریجی سفره های آب زیر زمینی سوق می دهد.
وی گفت: علاوه بر این عامل انسانی، پدیده جهانی تغییر اقلیم و کاهش بارش نیز از دیگر عواملی است که سبب می‌شود تغذیه طبیعی آبخوان ها به طور مناسب انجام نشود.
وی تاکید کرد: یکی از راه حل‌های کارآمد در تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی و ایجاد توازن آب موجود در خاک، اجرا و توسعه پروژه های آبخیزداری و آبخوانداری ( تغذیه مصنوعی آبخوان) است .
لطفی افزود: پروژه های تغذیه مصنوعی آبخوان، تغییر الگوهای مکانی و زمانی بارش و سیلاب ناشی از آن را تبدیل به فرصتی برای مدیریت سیلاب و تغذیه آبخوان در استان می کند که با افزایش سطح تراز آب زیرزمینی و تقویت آن، روند فزاینده فرونشست زمین کاهش یافته و از بروز خسارت به تاسیسات و زیرساخت ها جلوگیری خواهد شد.
وی ادامه داد: برخی از مناطق استان که در جریان سیلاب سال ۱۳۹۸ دچار طغیان سیلاب و خسارت قابل توجهی شدند در نقاط بحرانی فرونشست قرار دارند که در این شرایط توجه به اجرای پروژه های آبخیزداری در این مناطق ضروری است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان گفت: طی دوره پنج ساله منتهی به ۱۴۰۴ استحصال آب سطحی و زیرزمینی در گلستان در راستای طرح سازگاری با کم آبی و توسعه عملیات آبخیزداری و آبخوانداری به میزان ۱۰۵ میلیون مترمکعب هدف گذاری شده و در دستور کار قرار دارد.
کنترل فرسایش خاک، کاهش خطرات ناشی از سیلاب، توسعه و تقویت پوشش گیاهی در شیب‌های ناپایدار برای کنترل هرز آب‌ها و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی از جمله اهداف اجرای طرح های آبخیزداری است.
مطابق گزارش اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان، وسعت حوزه های آبخیز این استان شامل گرگانرود، اترک سفلی، قره سو، شرق خلیج گرگان و نکارود، ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار است که یک میلیون و ۶۰۰ هزار هکتار آن نیاز به عملیات آبخیزداری دارد.
استان گلستان با یک میلیون و ۸۶۹ هزار نفر جمعیت در شمال کشور قرار داد و اقتصاد اصلی ساکنان آن بر پایه کشاورزی استوار است که مطابق گزارش شرکت آب منطقه ای استان از ۸۵۰ هزار هکتار اراضی موجود، سالانه در سطح ۶۶۷ هزار هکتار آن زراعت صورت می گیرد .