این مسجد،گلدسته و مناره ندارد و بر اساس یافته‌های باستان شناسی، قدمت این بنای تاریخی به سال ۱۰۴۵ هجری قمری و متعلق به دوره صفویه و بنا به روایاتی این بنا به دوره افشاریه تعلق دارد اما به هر روی، کتیبه، سنگ نوشته‌ها و فرامین حک شده بر جداره‌های اطراف سر در مسجد، بهترین گواه بر قدمت این بنای تاریخی است.
مسجد آخوند، دارای یک حیاط، سالن اصلی، شبستان، حیاط خلوت، چند اتاق انباری و حوضخانه است؛ سالن این مسجد دارای ۱۳ ستون و چهار پنجره سنگی مشبک، در سمت محراب است و سقف آن نیز با طاق‌های تیزه دار شرقی و غربی در قسمت جلوی سالن و طاق‌های شمالی و جنوبی، در قسمت‌های عقب قرار گرفته است.
در سه ضلع بنا نیز طاق نماهایی به همان اندازه ساخته شده و در ضلع غربی آن به تعداد طاق‌ها، درهای بزرگی که رو به حیاط باز می‌شود، در نظر گرفته شده است.
کاوش های باستان شناسی نشان می‌دهد که این بنای تاریخی به شیوه شبستانی حیاط دار و بدون ایوان ساخته شده‌است، طاق‌های سردر ورودی و نیز طاق‌های نمای این مکان از نوع شاه عباسی کار شده است.
ارتفاع آسمانه (سقف) این مسجد در شبستان اصلی، قبل از انجام مرمت بیشتر بوده‌است که به دلیل خنکی و کوران هوا این امر انجام می‌شده ولی بعد از انجام مرمت، ارتفاع آسمانه را پایین‌تر آورده‌اند.
بار سقف نیز بر روی چهار عدد ستون است که مقطع این ستون‌ها قبل از انجام مرمت، چهار گوش بود و بعد از مرمت به صورت دایره تغییر پیدا کرد.
این مسجد دارای ۲ محراب، یکی در شبستان اصلی و دیگری در زیرزمین است که بر بالای محراب اصلی، کتیبه‌ای سنگی نقش بسته‌است که ساخت این مسجد را به دوره نادرشاه افشار می‌رساند. طاق‌های فضای شبستان اصلی از نوع تیزه‌دار و شاه عباسی است.
در قسمت شمالی شبستان اصلی نیز دری زیبا و چوبی قرار دارد که به انباری منتهی می‌شود. دسترسی به شبستان زمستانه مسجد یا زیرزمین از طریق پله‌هایی با ارتفاع زیاد است که این امر در رفت آمد مردم مشکلاتی به وجود می‌آورده‌است.
ارتفاع سقف شبستان زیرزمین یا شبستان زمستانه مسجد به دلیل خنک‌تر بودن در فصول گرم سال و گرم‌تر بودن در فصول سرد سال کمتر از شبستان اصلی است.
کمک ۱۵ میلیاردریالی خیران برای احیای مسجد تاریخی گراش
این بنای تاریخی البته تا همین سالیان اخیر و براثر برخی نامهربانی های زمانه و دگرگونی ها و تغییراتی که بر پیکرو نمای پرشکوه پیشینش وارد شده بود، نزدیک بود برای همیشه از صفحه تاریخ این دیار پاک شود اما سخاوت و بلندهمتی نیک اندیشان نجات بخش و احیا گر این اثر شد.
مسجد آخوند که در سال ۱۳۸۴ با تلاش انجمن دوستداران میراث فرهنگی گراش در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، با هزینه‌ای افزون بر ۱۵ میلیارد ریال توسط خیران و افراد نیک اندیش و دوستدار میراث کهن این سرزمین، تامین آن را بر عهده گرفته، با نظارت مستقیم ناظران اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فارس مرمت، بازسازی شد.
توجه ویژه به حفظ اصالت
مدیر عامل انجمن حفظ و معرفی آثار و بناهای تاریخی گراش می‌گوید: رویکرد اصلی ما در این دوره توجه به اصالت بنا، حذف الحاقات غیرواجد ارزش، استحکام‌بخشی به سازه و برگرداندن تزئینات با اصالت و دمیدن روح عصر صفویه به کالبد این بنای ارزشمند بود.
غلامرضا آرمان مهر در مصاحبه با ایرنا افزود: در طول سال‌ها تخریب و بازسازی، بخش‌های مهمی از جمله بنای خشت و گلی این مسجد تا حدودی از بین رفته که اکنون علاوه بر مرمت و احیای این بنا سعی شده تا اصالت و هویت گذشته آن نیز بازگردد.
وی اضافه کرد: از نظر معماری نیز این مسجد در دسته مساجد شبستانی بدون ایوان قرار می‌گیرد که در واقع ریشه در اصیل ترین الگوهای معماری مساجد تاریخی ایران دارد و برای درک و شناخت بهتر، می‌توان آن را با مسجد جامع فهرج در استان یزد مقایسه کرد.
وی بیان کرد:یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های معماری مسجد آخوند، سادگی و بی‌پیرایگی آن است.
مدیر عامل انجمن حفظ و معرفی آثار و بناهای تاریخی گراش ادامه داد: بنا به شواهد موجود، این مسجد را می‌توان قدیمی‌ترین بنا در بافت تاریخی گراش دانست و بر اساس مطالعاتی که در زمینه شکل‌گیری هسته اولیه بافت تاریخی گراش انجام شده، حتی می‌توان این بنا را کلید گمشده بخش عمده‌ای از پرسش‌ها و مطالعات تاریخی در زمینه چگونگی شکل‌گیری ساختار شهری گراش به شمار آورد.
این کارشناس هنر معماری می‌گوید: همچنین از نظر موقعیت مکانی، با علم به اینکه در ایران از دیرباز نیایشگاه‌ها از اماکن مهم و شاخص شهر محسوب می‌شده و به نحوی در بهترین موقعیت‌های شهر بنا می‌شده، می‌توان حدس زد که بافت مجاور مسجد آخوند در دوران صفویه از ارزش اجتماعی بالایی نیز برخوردار بوده است.
آرمان مهر بیان کرد: با اینکه مساجد ایرانی به طور نسبی از دوره سلجوقیان به بعد تا حدودی دچار تغییرات ساختاری و نیز مزین به تزیینات و صرف هزینه‌های فراوان شدند تا انسان را بیشتر مجذوب خود سازند اما مسجد آخوند همچون الگوهای مقدم‌تر، بی‌آلایشی خود را حفظ کرده و با پرهیز از هرگونه تزیین با کمترین آرایه بندی، تجلیگاه عبودیت و بندگی مردمان این سرزمین بوده است.
وی گفت: در آن دوران، موضوع‌های فرهنگی، دینی، علمی و معماری در بالاترین سطح مورد توجه قرار گرفت و در حوزه معماری و شهرسازی، آثار کم نظیری نیز بر جای گذاشته شد که مسجد آخوند گراش نمونه‌ای بارز و گواهی بر شکوه و زیبایی معماری و هنر اصیل ایرانی و اسلامی در دوره صفویه است.
این کارشناس معماری می گوید: بر اساس دو سنگ‌نوشته‌ی موجود این اثر در سال ۱۰۴۵ هجری قمری بنا شده و یک‌بار نیز در سال ۱۳۱۲ هجری قمری مرمت شده است.
آرمان مهر ادامه داد:بنای مسجد آخوند، کالبدی منسجم‌شده از اوضاع و احوال مردم گراش در عصر صفویه است که تا کنون کمتر مورد توجه قرار گرفته و برای ما بازگو کننده‌ی شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی گراش در آن روزگار است.
احیای مسجد با نگاه هنری و خلاقانه
کارشناس معماری شهرستان گراش می گوید: دردی فراتر و مشکل سنگین تر در احیای این اثر ارزشمند آن بود که علاوه بر تخریب و مشکلاتی که در گذر زمان بر آن وارد شده بود نگاه غیرکارشناسی در مرمت دوباره این اثربه وضوح دیده می شد که با ناآگاهی و نبود نگاه و رویکرد هنری و خلاقانه بسیاری از آثار و منقش های تاریخی این اثر نیز در حین احیا و مرمت از بین رفته بود.
آرمان مهر اضافه کرد: با توجه به اینکه حدود ۱۵ سال از آخرین دوره مرمت مسجد می‌گذشت در دوره های قبل نگاه کارشناسی حاکم نبوده و این بناری تاریخی براساس اصول علمی مرمت نشده بود.
وی گفت: برداشتن سقف اصیل چوب و اضافه کردن سقف تیرچه و بتن به این بنای خشتی ۴۰۰ ساله ، از بین بردن درهای چوبی اصیل و تعویض آنها با درهای بزرگتر فلزی ، پوشاندن تزئینات با اصالت مربوط به دوره صفویه در بنا، سنگین کردن سقف بازسازی شده و وارد کردن بار مرده بسیار زیاد به سازه تاریخی، برداشتن لایه اندود گچ درنما و اندود غیر اصولی با سیمان از جمله مشکلات افزوده شده در احیای دوباره این بنا بود.
او گفت: همچنین نصب نورها و لوسترهایی مدرن و مغایر با ارزش‌های اثر تاریخی ، دستکاری در نقشه و دور شدن از اصالت بنا ، بی‌توجهی محض به روح اثر تاریخی و تبدیل یک مسجد تاریخی ۴۰۰ ساله به یک مسجد مدرن و امروزی از دیگر مشکلات و چالش های این بنای تاریخی تا پیش از شوع مرمت این بنای تاریخی در سال ۱۳۹۸ بود.
مرمت مسجد آخوند با نظارت میراث فرهنگی گراش
مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان گراش نیز بیان کرد: مرمت و احیای مسجد آخوند و هر بنای ارزشمند و تاریخی در این منطقه با نظارت مستقیم، همکاری و همراهی این اداره انجام خواهد شد.
سید عفیف زندوی در مصاحبه با ایرنا اظهار داشت: مطالعات و مستندنگاری فاز دوم مرمت و بازسازی مسجد آخوند گراش به اتمام رسیده و با کمک یکی از خیران گراشی هم اینک عملیات اجرایی آن در حال انجام است.
او ادامه داد: مرمت این مسجد تاریخی در سه فاز طراحی و برنامه‌ریزی شده که تاکنون فاز اول آن شامل، بررسی بنا، آسیب‌شناسی، محکم‌سازی بنا، چوب کاری و سبک سازی سقف پایان یافته است.
زندوی اضافه کرد: فاز دوم آن شامل، اجرای تاسیسات و دیوارچینی حیاط محوطه است که در قالب انجام تفاهم‌نامه با یکی از خیران عملیات اجرایی آن در حال اتمام و تکمیل نهایی است.
مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان گراش افزود: مسجد آخوند گراش یکی از قدیمی‌ترین مسجدهای به‌جامانده از دوره صفویه است و به شیوه شبستانی حیاط دار و بدون ایوان ساخته شده است.
مسجد تاریخی آخوند گراش به شماره ۱۲۷۶۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۱۷ یادمان تاریخی گراش برای ثبت ملی در دست بررسی است
مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان گراش، همچنین اظهار داشت: ۲۲ یادمان تاریخی این شهرستان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و ۱۷ اثر تاریخی دیگر نیز در دست بررسی و مطالعه است تا آنها نیز به ثبت ملی برسند.
زندوی ادامه داد: برخی از یادمان‌های تاریخی ارزشمند شهرستان گراش، سال‌هاست که به دلیل کمبود اعتبار کار مرمت و بازسازی آنها معطل مانده اما در صورت مشارکت بخش خصوصی و خیران، می‌توان مبادرت به انجام این کار کرد.
شهرستان گراش در فاصله ۳۵۹ کیلومتری جنوب شیراز قرار دارد.