ایران کشوری خشک و نیمه خشک است و همواره با چالش محدود بودن منابع آبی روبرو بوده، حال سوال این است که این کشور با این منابع محدود آبی چگونه همیشه در دل تاریخ جهان حضور داشته و تاریخی به قدمت ۷ هزار سال را رقم زده است در حالی که می دانیم آب الفبای آبادانی است و اگر نباشد پس تمدنی هم نخواهد بود، به اعتقاد کارشناسان جواب این سوال در فناوری خارق العاده و منحصر به فرد قنات است که ایرانیان قدیم مبدع آن بودند.
با نگاهی حتی گذرا به تاریخ ایرانیان در مدیریت منابع آبی می توان فهمید که اجداد ما بسیار هوشمندتر از امروز منابع آبی محدوده خود را مدیریت می کردند و به نسبت میزان بارندگی و آب تجدیدپذیری که داشتند، کار کاشت و برداشت را انجام می دادند، آنها در آن زمان به این مساله مهم پی برده بودند که باید دخل و خرج منابع آبی خود را با هم هماهنگ کنند و همین رمز موفقیتشان شد که توانستند بیابان ها را آباد کنند، راهی که آنها را به موفقیت رساند فناوری کاریز یا همان قنات بود که راه سازگاری با اقلیم خشک و کم آب ایران را برای پیشینیان ما فراهم کرد.
ایجاد و مدیریت قنات، فقط براساس مصرف جاری آب نبود بلکه مخزنی برای حفظ آن برای روزهای کم آبی بود، کاری که امروز در این دنیای به اصطلاح متمدن دیده نمی شود، شاید بگویید سد کاری مشابه قنات در بخش ذخیره آب انجام می دهد اما تفاوت در این است که در آب پشت سد در اقلیم گرم و خشک ایران با سرعت زیادی تبخیر می شود در حالی که آبی که در قنات و به اصطلاح مادرچاه آن ذخیره می شود در دل زمین در امان است و قطره ای از آن با تبخیر نمی شود و هدر نمی رود.
قنات کانال آب زیرزمینی است که آب را از اعماق زمین در بالا دست به سطح زمین در پایین دست انتقال می دهد. کلمه قنات عربی است اما سیستم آبرسانی قنات در ایران ابداع شده است، عمده مناطق ایران گرم و خشک است، زندگی در این مناطق فاقد باران و آب روان کافی غیر ممکن است اما ایرانیان با استفاده از قنات توانسته اند نیاز خود به آب را رفع و صحراهای خشک را آباد کنند، مناطق گرم و خشک سایر مناطق دنیا مانند استرالیا فاقد سکنه هستند اما در ایران نه تنها شهرها و روستاهای فراوانی وجود دارد بلکه تولیدات کشاورزی مناطق گرم و خشک شامل میوه، سبزی و دانه های روغنی صادر نیز می شود.
بر اساس آمار وزارت نیرو حدود ۳۶ هزار و ۳۰۰ قنات در ایران شناسایی شده است، قنات در کشورهایی که بخشی از ایران بوده اند یا ارتباط فرهنگی با ایران داشته اند دیده می شود، در بین النهرین به ویژه عراق ، سوریه، پاکستان، افغانستان، غرب چین، کشورهای جنوب روسیه، کشورهای جوان حاشیه خلیج فارس، شمال آفریقا و جنوب اروپا قنات دیده می شود اما تعداد قنات های موجود درون ایران به تنهایی از تعداد تمام قنات های خارج از ایران بیشتر است که این نشان از هوشمندی اجداد ما در مدیریت منابع آب دارد اما ما با این منابع چه کرده ایم؟
چندی پیش عیسی کلانتری معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست با انتقاد شدید از سیاست های کلان و متخصصان کشور به خصوص در حوزه بحران آب گفت: جنگ آب که از استان ها آغاز شده به روستاها خواهد رسید چرا که طبیعت ایران قربانی سیاست‌های کلان شده است و متخصصان کشور نیز یاید بابت سکوت خود برابر تاریخ پاسخگو باشند. ایران در حال محو شدن است، این سرزمین هفت هزار سال سابقه زیست دارد و نسل حاضر می‌خواهد با ابزاری که به دست آورده همه منابع را غارت کند چرا که تکنولوژی وارد شده شدت تخریب را بیش از پیش افزایش داده است.
وی افزود: سالانه ۲۰ میلیارد متر مکعب از منابع طبیعی و آب های زیر زمینی اضافه برداشت و منابع آب نیز غارت می‌شود که با این روند تا ۲۰ سال دیگر ( ۱۴۲۰ ) در اطراف زاگرس دیگر اثری از کشاورزی نخواهد بود چون منابع آب را غارت می‌کنیم، زمانی که توسعه پایدار در اوایل دهه ۷۰ و در سال ۱۹۷۰ میلادی در دنیا شروع شد ما تا سال های دهه ۱۳۸۰، توسعه پایدار را به عنوان سوغات غرب می شناختیم که برای جلوگیری از توسعه کشور ما به وجود آمده است و به ان توجه نمی کردیم.
کلانتری با اشاره به پروژه هایی که در دهه ۶۰ آغاز شد، گفت: مراتع را شخم زدیم و گمان می کردیم که همه نیازهای مردم را به هر قیمتی باید در داخل کشور تهیه کنیم، در سال ۱۳۶۰، در مجموع ۲۰۰ میلیون متر مکعب در سال بیلان منفی داشتیم اما این رقم به ۲۰ میلیارد متر مکعب رسیده است؛ یعنی یعنی بیلان منفی برداشت آب از منابع زیر زمینی و سطحی ۱۰۰ برابر شده است.
رییس سازمان حفاظت محیط زیست گفت: زمان شاه عباس وقتی شیخ بهایی تخصیص آب را برای زاینده رود نوشته بود، ۷۰۰ میلیون متر مکعب آورد سالانه آب بود؛ امروز زاینده رود یک میلیارد و ۸۵۰ میلیون متر مکعب آورد آب دارد که نتیجه آن خشک شدن زاینده رود و تالاب گاوخونی است، این روند تاکید می کند که باید همه قانون گذاران و متخصصان پیگیر باشند تا سیاست های کلان اصلاح شود.
همچنین شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور اعلام کرد که بیش از ۲۱۰ شهر کشور تحت تنش آبی قرار دارند که از این تعداد وضعیت ۱۰۰ شهر قرمز است.
اما چه شد که به اینجا رسیدیم؟ چه شد که با داشتن فناوری منحصربه فرد قنات و آباد کردن بیابان ها با آن اکنون امروز به جایی رسیدیم که جنگ بر سر آب در کشور پیش بینی می شود؟ چه شد که در عصر فناوری همچنان با مشکل کمبود برق به علت کاهش بارندگی مواجه هستیم؟ جواب این سوال را محمد درویش رییس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو به خبرنگار ایرنا داد و گفت: ما در پنج دهه گذشته انباشت هزار ساله منابع آبی کشور را مصرف کرده‌ایم، به طور طبیعی انتظار داریم که از هر متر بارندگی یک چهارم آن در زمین نفوذ کند که اگر پوشش گیاهی مناسب باشد و طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری به‌درستی اجرا شود این نسبت یک چهارم می‌تواند تا یک دوم و حتی بیشتر هم افزایش یابد، اما اگر این اتفاقات نیفتاده باشد و زمین برهنه باشد پوشش گیاهی جنگلی و طبیعی از میان رفته باشد حتی این یک چهارم هم دست‌یافتنی نیست.
وی افزود: ما به توان مهندسی خود مغرور شدیم و گفتیم چه نیازی است که فقط اکتفا کنیم به استحصال سالانه ۲۰ میلیارد متر مکعب آب از طریق شبکه قنات ها؛ چرا نرویم سراغ اینکه با موتورپمپ ها آب بیشتری را از سفره های آب زیریزمینی خارج کنیم؟ چرا نرویم به سراغ سدسازی ها و آب بیشتری را در بالادست ذخیره کنیم؟ چرا نرویم سراغ انتقال آب و از این حوضه به آن حوضه آب را ببریم، با این طرز تفکر به جای اینکه از قوانین طبیعت پیروی کنیم، به طور کلی در برابر آن قد علم کردیم.
وی ادامه داد: حاصل این گردن کِشی شرایط کنونی منابع آبی است که در حد بحران پیش رفته است، زمانی که مدیریت منابع آب با مفهموم بوم شناختی همراه نباشد همین فاجعه ای که الان در آن گرفتار شدیم پیش می آید، آمارها نشان می دهد در ۱۴ سال گذشته حدود ۷۴ میلیارد متر مکعب آب بیشتر از حجمی که باید از سفره های زیر زمینی برداشت می کردیم، بیرون کشیده ایم، یعنی با این میزان برداشت برای منابع آبی زیر زمینی تراز منفی ایجاد کرده ایم چون برداشت ۷۴ میلیارد متر مکعب هیچ سنخیتی با میزان سفره های آب زیر زمینی ما نداشته اما ما به بهانه تولید کشاورزی و توسعه این بخش، آب را بدون برنامه و فکر از دل زمین بیرون کشیدیم در حالی که بخش کشاورزی نه فقط در ایران بلکه در دنیا یکی از هدر دهنده ترین بخش ها است، این یعنی اینکه ما در این حوزه خوب عمل نکردیم.
درویش گفت: در حالی که پیشینیان ما با ایجاد قنات در هزاران سال پیش بهتر ما که امروز در عصر فناوری زندگی می کنیم، منابع را مدیریت می کردند، در واقع قنات فرهنگ سازگاری با محیط زیست و اقلیم خشک ایران بود، مساله ای که به نظر می رسد در جامعه امروز جایی ندارد.
از: کیمیا عبدالله پور