کمبود بارندگی افزون بر باقی گذاشتن اثرات نامطلوب در کشاورزی و تامین آب شرب شهری و روستایی، زمین خشک را در برابر باد آسیب پذیر کرده و گرد و غبار را در هوا گسترش می دهد که خود مخاطراتی برای محیط زیست و سلامت مردم به همراه دارد.
خراسان رضوی در منطقه گرم و خشک کشور قرار گرفته است و بیابانها و دشتهای کویری نیز این استان را احاطه کرده اند لذا کاهش بارندگی و خشک شدن دریاچه های فصلی باعث می شود که با وزش هر بادی گرد و غبار از روی زمین برخاسته و در هوا معلق بماند.
افزون بر این مناطق جنوب و جنوب شرقی خراسان رضوی نیز جزء مناطق بادخیز استان به شمار می رود که باد در بیشتر روزهای سال در آن جریان دارد و زمانی که بر روی خاک خشک می وزد، پدیده گرد و غبار را در منطقه تشدید می کند.
همه این موارد در سال ۱۴۰۰ که بهار بی باران و گرمای زودرس را برای خراسان رضوی به همراه داشت این استان را با معضل دیگری به نام گرد و غبار مواجه می کند که اتخاذ تدابیر ویژه برای مقابله با آن ضروری است.
کمبود باران و دشتهای خشک خراسان
به گفته سرپرست دفتر کشاورزی اتاق بازرگانی، صنایع و معادن و کشاورزی خراسان رضوی، ۳۴ دشت از ۳۷ دشت این استان در حالت بحرانی و ممنوعه برداشت از آب های زیرزمینی قرار دارند و میزان کاهش بارندگی در بهار امسال استان ۵۷ درصد نسبت به بهار سال گذشته بوده است.
شهرام عیدی زاده افزود: خراسان رضوی با متوسط کسری مخازن به میزان هزار و ۲۸ میلیون متر مکعب در بلندمدت، بیشترین کسری مخازن را در بین استانهای کشور دارد.
وی اضافه کرد: الگوی مصرف آب خراسان رضوی نشان می دهد ۸۴.۴ درصد آب در بخش کشاورزی، ۱۰.۳ درصد در بخش شرب و بهداشت، ۱.۴ درصد در بخش صنعت و ۳.۸ در بخش خدمات مصرف می‌شود که از نوع آب مصرف شده در این بخشها، ۶۳ درصد مربوط به چاه ها، ۱۹ درصد مربوط به آبهای قناتها و ۱۸ درصد مربوط به چشمه هاست.
منشا بروز گرد و غبار کجاست؟
گرد و غبار در خراسان رضوی هم منشا داخلی و هم منشا خارجی دارد و باید شیوه های مقابله با آن متناسب با شرایط زیست محیطی منطقه و اتخاذ تدابیر ویژه در عرصه بین المللی باشد.
به گفته رییس اداره مخاطرات زمین شناختی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی خراسان رضوی درباره گرد و غبار، بروز این پدیده در استان هم منشا داخلی و هم منشا خارجی دارد اما خشکسالی و کاهش بارندگی به شدت بروز این پدیده را در استان تشدید می کند.
جعفر رکنی گفت: از سوی دیگر بیابانها در خراسان رضوی فاقد علوفه هستند، دریاچه های فصلی خشک شده اند و جریانات هوایی نیز مزید بر علت شده و بروز پدیده گرد و غبار در این استان را تشدید می کنند.
وی اضافه کرد: منشا خارجی بروز پدیده گرد و غبار در خراسان رضوی، صحرای "قره قوم" ترکمنستان است و منشا داخلی آن از کانونهای گرد و غبار موجود در استان است.
رییس اداره مخاطرات زمین شناختی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی خراسان رضوی گفت: شهرستان سرخس یکی از شهرستانهای بحرانی در حوزه بروز پدیده گرد و غبار است که گرد و غبارش هم منشا داخلی و هم منشا خارجی دارد یعنی اگر جهت وزش باد از شرق به غرب باشد، منشا بروز گرد و غبارش ترکمنستان است اما اگر جهت باد از غرب به شرق باشد منشا بروز این پدیده از بیابانهای داخل استان است.
رکنی افزود: از سوی دیگر عملیات شخم زنی کشاورزان بر روی زمینی که باران بر روی آن نباریده، خود به عامل مهمی در بروز پدیده گرد و غبار در سرخس تبدیل شده است
وی اضافه کرد: کار اصلی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی در حوزه گرد و غبار این است که کانونهای احتمالی گرد و غبار را شناسایی و از آنها نمونه برداری کند و بعد این نمونه ها را با نمونه های جوی گرد و غبار مقایسه نماید تا مشخص شود که منشا بروز گرد و غبار در هر شهرستانی در چه نقطه ای است.
رییس اداره مخاطرات زمین شناختی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی خراسان رضوی گفت: گروهی در سازمان زمین شناسی تهران کانونهای احتمالی گرد و غبار در خراسان رضوی را شناسایی کرده اند و اداره کل زمین شناسی در مشهد سیاستهای سازمان در این خصوص را به اجرا درمی آورد به این معنا که از کانونها، نمونه برداری کرده و ایستگاه های نمونه برداری جوی را در شهرستانها مستقر می کند و به صورت ماهانه گرد و غباری که در ایستگاه ها جمع آوری شده را آنالیز می کند تا جنس و منشا گرد و غبارها در هر شهرستان مشخص شود.
رکنی افزود:پس از این که جنس و منشا گرد و غبارها در هر شهرستانی مشخص شد مطالب در قالب نقشه، تجمیع و به اداره کل حفاظت محیط زیست و اداره کل منابع طبیعی ارایه می شود تا این مناطق مالچ پاشی و یا درختکاری شود.
وی با بیان اینکه کانونهای گرد و غبار در شهرستانهای مختلف، متفاوت است ادامه داد: به طور مثال در برخی نقاط مانند مسیر بردسکن تا بجستان زمینهایی تحت عنوان "پلایا" یا در اصطلاح محلی "دق" وجود دارد که نمکزاری در نتیجه خشک شدن آب جمع شده روی زمین است و به کانون گرد و غبار تبدیل می شود.
رییس اداره مخاطرات زمین شناختی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی خراسان رضوی گفت: اخیرا ایستگاه های جوی در شهرستانها مستقر شده اند و حداقل یک سال طول می کشد تا نمونه برداری ها از گرد و غبار در شهرستانها انجام و به تهران ارسال شود اما در این نمونه برداری ها سهم منشا گرد و غبار هر شهرستان از نقاط مختلف مشخص می شود
رکنی افزود: اداره کل زمین شناسی خراسان رضوی در حال انجام طرحی پژوهشی در خصوص جایگزین کردن ماده معدنی به جای مالچ پاشی یا درختکاری برای به کاهش رساندن تبعات ناشی از پدیده گرد و غبار است به نحوی که به جای پاشیدن مالچ که ماده نفتی و مخرب محیط زیست است و به جای درخت کاری که هزینه بر است، ماده معدنی مانند "پتاس" مورد استفاده قرار گیرد تا تبعات زیست محیطی نیز نداشته باشد.
۶ کانون شدید گرد و غبار
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی کانونهای گرد و غبار با شدت زیاد و خیلی زیاد در استان را شامل ۶ منطقه در غرب شهرستان سبزوار، شمال شهرستان گناباد، شمال شرق شهرستان بجستان، جنوب شهرستانهای رشتخوار و خواف و شرق شهرستان تایباد برشمرد.
تورج همتی افزود: عمده کانونهای گرد و غبار با شدت کم و متوسط استان در شهرستان های سرخس، نیشابور، سبزوار، داورزن، بردسکن، خلیل آباد، کاشمر، مه ولات، تربت حیدریه، رشتخوار، بجستان، گناباد، خواف، تایباد و تربت جام پراکنده هستند.
وی ادامه داد: در این بین شهرستان های تربت جام، تربت حیدریه، کاشمر، خلیل آباد و بردسکن تنها دارای کانونهای داخلی فرسایش بادی، توفان ماسه و گرد و غبار با شدت کم هستند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: فرسایش پذیری ناشی از فقدان رطوبت خاک از جنوب غرب خراسان رضوی آغاز می شود و شهرستان های نیمه جنوبی استان را دربر می گیرد، ۵.۱۲ درصد از مناطق مستعد غبارزایی در استان در بخش غربی شهرستان سبزوار، قسمتهای مرکزی شهرستان نیشابور، شمال شهرستان گناباد، جنوب شهرستان خواف و رشتخوار، شمال و جنوب غرب سرخس و پهنه هایی در شهرستان های تایباد و تربت جام را شامل می شود.
همتی افزود: شاخص فرسایش پذیری پوشش گیاهی در خراسان رضوی تحت تاثیر کشت و کار در اراضی کشاورزی، باغها و پوشش های طبیعی است و به طور نسبی فرسایش پذیری پوشش گیاهی در کلاس شدیدتر در شهرستانهای غربی و جنوبی استان به مساحت پنج میلیون و ۲۹۸ هزار هکتار معادل ۸۶.۴۷ درصد از کل مساحت استان است.
وی ادامه داد: اراضی دارای فرسایش پذیری با کلاس متوسط و زیاد به طور عمده در شهرستانهای سبزوار، گناباد، خواف، بردسکن، سرخس، داورزن، مه ولات و رشتخوار و به صورت پراکنده با مساحت کم و محدود در شهرستانهای تایباد، تربت جام، مشهد، نیشابور، فیروزه، خوشاب، جوین و جغتای قرار دارد.
مدیر کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: محدوده غبارخیزی کلاسهای مختلف گرد و غبار خارجی در خراسان رضوی به مساحت سه میلیون و ۳۲۸ هزار و ۷۵ هکتار به میزان ۲۳۵ هزار و ۳۵۹ تن در سال و مقدار غبارخیزی کانونهای داخلی فرسایش بادی، توفان ماسه و گرد و غبار در استان به مساحت ۲ میلیون و ۵۴۰ هزار و ۷۸۸ هکتار و به میزان ۲۱۹ هزار و ۳۳۸ تن در سال است.
همتی افزود: به استناد ماده سه آیین نامه اجرایی مقابله با پدیده گرد و غبار، سازمان حفاظت محیط زیست مکلف است با همکاری سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور و سازمان هواشناسی خاستگاه داخلی و خارجی تولید گرد و غبار را شناسایی و اقدامات اجرایی و اطلاعات لازم را به دستگاه های ذیربط اعلام کند که براین اساس مطالعات منشاءیابی داخلی گرد و غبار در خراسان رضوی انجام گرفته است.
وی ادامه داد: به منظور تهیه نقشه واحد کاری از نقشه واحدهای زمین شناسی سطحی کشور، ۲۱۸ واحد کاری به مساحت پنج میلیون و ۹۲۸ هزار و ۲۹۲ هکتار به منظور بازدید میدانی در خراسان رضوی انجام گرفته است.
مدیر کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: از سال ۱۳۹۶ تا پایان سال گذشته برای مقابله با پدیده گرد و غبار اقداماتی توسط اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی شامل کاشت گیاهان سازگار با کم آبی در کانونهای بحرانی گرد و غبار در سطح ۴۸۰ هکتار، اجرای برنامه مدیریت زیست بومی بزنگان، برآورد نیاز آبی تجن و نقشه برداری بزنگان، حفاظت و واکاوی و آبیاری از عرصه ۴۸۰ هکتاری، راهبری و خرید تجهیزات ایستگاه های پایش، آبیاری و مراقبت سنواتی، حفاظت و قرق و خرید پروانه چرا در مجموع با اعتبار ۳۸ میلیارد و ۷۲۰ میلیون ریال انجام گرفته است.
خسارت سالانه ۱۳۰ میلیارد تومانی کانونهای فرسایش بادی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی به عنوان یکی دیگر از دستگاه های اجرایی متولی مقابله با پدیده گرد و غبار در استان، مجموع خسارات وارده ناشی از کانونهای بحرانی فرسایش بادی به منابع اقتصادی، زیستی و زیرساختهای استان را سالانه بیش از ۱۳۰ میلیارد تومان برآورد کرد.
محسن فنودی گفت: کانونهای بحرانی به آن بخش از مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی اطلاق می شود که به منابع زیستی و اقتصادی منطقه خسارت وارد می کند.
وی ادامه داد: از مجموع ۱۱.۷ میلیون هکتار گستره استان، بیش از ۸.۱ میلیون هکتار، معادل حدود ۷۰ درصد آن را عرصه های منابع طبیعی دربر می گیرد که اراضی بیابانی استان بیش از ۵.۵ میلیون هکتار، معادل ۵۰ درصد آن و ۱۸.۴ درصد از بیابان های کشور است و خراسان رضوی با ۵۷۴ هزار هکتار، بیشترین سطح جنگل های بیابانی کشور را دارد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی گفت: مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی بیشتر در جنوب خراسان رضوی واقع شده اند که ۲.۴۷ میلیون هکتارند و شامل ۹ منطقه اصلی در ۲۴ شهرستان می شوند و کانونهای بحرانی فرسایش بادی استان هم ۱.۲۶ میلیون هکتار در قالب ۳۰ کانون در ۲۲ شهرستان هستند.
فنودی افزود: عمده ترین مشکلات متاثر از بهره برداری های بی رویه از منابع طبیعی و ناپایداری های جوی را می توان وقوع سیلابهای مخرب همراه با فرسایش آبی در اراضی بالادست، کاهش بارندگی و تشدید خشکسالی ها و بروز پدیده فرسایش بادی در اراضی پایین دست و مناطق بیابانی برشمرد که مراکز اقتصادی، نظامی، مسکونی و تاسیسات ترابری را مورد تهدید قرار داده و خسارت جبران ناپذیری را به این مراکز و در یک کلام اکوسیستم های حیاتی وارد می کند.
وی اضافه کرد: متوسط بارش سالانه خراسان رضوی حدود ۲۰۷ میلیمتر محاسبه شده است و این در حالی است که میانگین بارندگی کشور ۲۴۳ میلیمتر و متوسط بارش جهان ۷۸۰ میلیمتر برآورد شده است یعنی بارندگی های خراسان رضوی حدود یک چهارم متوسط بارش جهانی بوده و این استان جزء مناطق کم باران جهان محسوب می شود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی گفت: توزیع بارندگی ها در خراسان رضوی یکنواخت نیست و به طور کلی مقدار آن از شمال به جنوب استان کاهش می یابد، کمترین بارش متوسط سالانه خراسان رضوی در خواف به مقدار ۱۲.۰۴ میلیمتر بوده و بیشترین مقدار بارش در قوچان به میزان ۳۰۸ میلیمتر محاسبه شده است.
فنودی افزود: مجموع اعتبارات مصوب این استان در سال ۹۸ از محل صندوق توسعه ملی مقابله با گرد و غبار حدود ۱۳ میلیارد تومان بود که کل مبلغ تخصیص یافته در این سال به ۲۷ میلیارد تومان رسید و ۱۰۰ درصد پروژه ها اجرا شد، اما اعتبارات مصوب ملی بیابانزدایی از محل درآمدهای عمومی اداره کل منابع طبیعی خراسان رضوی در سال گذشته سه میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان بود.
وی پروژه های اجرا شده مربوط به مقابله با گرد و غبار در خراسان رضوی را سه هزار و ۸۰۰ هکتار نهالکاری توام با آبیاری و مراقبت، پنج هزار و ۲۰۰ هکتار کنترل رواناب، سه هزار و ۸۷۵ هکتار قرق، چهار هزار هکتار مدیریت چرای دام، سه هزار هکتار مدیریت جنگلهای دست‌کاشت، ۵۰ کیلومتر ساخت تله رسوب‌گیر و ۲۰ کیلومتر ایجاد بادشکن غیرزنده ذکر کرد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی گفت: برنامه امسال اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی شامل ۱۱ پروژه برای مقابله با بیابان زایی و تثبیت شنهای روان با اعتبار حدود ۶۰ میلیارد تومان در عرصه حدود ۳۴۱ هزار و ۲۰۰ هکتار است.
فنودی تخصیص اعتبار لازم برای مطالعات در صحرای «قره قوم» ترکمنستان و دریاچه «آرال» ازبکستان از محل اعتبارات ملی یا بین المللی را خواستار شد و بر لزوم آغاز هر چه سریعتر مطالعات و عملیات اجرایی بیابانزدایی در کانونهای مربوطه تاکید کرد.
پیشنهادهایی برای مقابله موثر با پدیده گرد و غبار
برای مقابله با پدیده گرد و غبار در خراسان رضوی پیشنهاداتی در سطح استانی و ملی مطرح است که در صورت تحقق حداقل ۵۰ درصد از آنها می توان تاثیرات سوء ناشی از این پدیده را به حداقل رساند.
رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی در این باره معتقد است که باید سند مدیریت گرد و غبار با محوریت دانشگاه فردوسی مشهد در این استان تهیه شود تا از این طریق همگرایی بین دستگاه های متولی در امر گرد و خاک به وجود آید.
محمدرضا اورانی با اشاره به منشا گرد و غبار در شهرستان مشهد گفت: در شرق این شهر معادن شن و ماسه و در شمال و جنوب شرقی آن معادن آهک و سنگ و گچ قرار گرفته است و زمانی که وزش باد اتفاق می افتد، ذرات معلق از ذخایر برداشت شده از این معادن در هوا جریان پیدا می کند که باید در این زمینه تدبیر کرد.
وی توسعه باغات را سیاست سازمان جهاد کشاورزی برای مقابله با پدیده گرد و غبار در بخشهای رضویه و تبادکان و احمدآباد در اطراف مشهد دانست و ادامه داد: باغات پسته در این مناطق آرام آرام توسعه پیدا می کند و پدیده غالب در برابر گرد و غبار خواهد بود.
رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی بهره گیری از سرمایه مردمی در مقابله با پدیده گرد و غبار را بسیار موثرتر از جذب اعتبارات دولتی برای این منظور دانست و گفت: انجام کشاورزی حفاظتی در برخی شهرستانها مولفه ای موثر در برابر پدیده گرد و غبار است اما برای کانونهای گرد و غبار باید موارد دیگری را هم مدنظر قرار داد.
از جمله پیشنهاداتی که برای مقابله با پدیده گرد و غبار در خراسان رضوی از سوی کارشناسان و دستگاه های متولی مطرح است و باید به آن توجه ویژه شود می توان به مشخص شدن برنامه کشت حفاظتی برای اراضی زیر کشت استان توسط جهاد کشاورزی، تامین ایستگاه سنجش گرد و غبار در شهرهای دارای اولویت از جمله سرخس، گناباد، تربت جام، سبزوار و بردسکن، تعیین تکلیف نحوه کشت و مدیریت اراضی غبارخیز در شهرستان سرخس با محوریت فرمانداری سرخس و با همکاری جهاد کشاورزی و آستان قدس رضوی، تقویت دیپلماسی خارجی از طریق نمایندگی وزارت امور خارجه برای شناسایی کانونهای گرد و غبار خارجی با همکاری پژوهشگاه اقلیم شناسی و دانشگاه فردوسی مشهد، تقویت منابع مالی مورد نیاز برای انجام عملیات در کانونهای گرد و غبار استان، پیگیری وصول ۱۵ درصد درآمد ناشی از اکتشافات معدنی و ۱۲ درصد از کل حقوق دولتی معادن برای احیای عرصه های تخریب شده توسط معادن، پیگیری وصول یک درصد اعتبارات حاصل از درآمدهای فروش معادن برای اجرای پروژه های مقابله با گرد و غبار و بیابان زدایی و تعیین حقابه های زیست محیطی اشاره کرد.