حق داشتن محیط زیستی سالم، یکی از مهمترین حقوق های بشری به شمار می رود که این حق نه تنها از مصادیق برجسته حقوق همبستگی است و در نسل سوم حقوق بشر مقوله‌بندی می‌شود، بلکه لازمه تحقق توسعه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. با این حال، ایفای حق یاد شده مستلزم سطحی از توسعه است که به نوبه خود زمینه پیشگیری از تخریب بیشتر محیط زیست را فراهم می‌آورد. از مهمترین آثار بی توجهی به این مقوله می‌توان به آلودگی هوا، کاهش کمی و کیفی منابع آب، فرسایش خاک، تخریب جنگل ها و مراتع، خشکیدگی تالاب ها، بیابان زایی و افزایش کانون های تولید ریزگردها، تخریب و آلودگی زیستگاه‌های ساحلی و دریایی، سوء مدیریت پسماندها و فاضلاب‌ها و تخریب تنوع زیستی اشاره کرد.
در ۱۹۷۲ خورشیدی برای نخستین بار، سازمان ملل متحد کنفرانسی را با موضوع انسان و محیط زیست در استکهلم سوئد برگزار کرد. همزمان با برپایی این کنفرانس مجمع عمومی سازمان ملل، قطعنامه‌ای را تصویب کرد که به تشکیل UNEP (برنامه محیط زیست سازمان ملل) منجر شد. اکنون همه ساله در سراسر جهان مراسم ویژه‌ای را به مناسبت این روز برگزار می‌شود. هدف از برگزاری چنین مراسمی جلب توجه عمومی به مسایلی است که محیط زیست را آلوده می‌سازد. در کشور ما نیز همه ساله به مدت یک هفته از ۱۷ تا ۲۳ خرداد، حفاظت از محیط زیست گرامی داشته می شود که امسال این مراسم با شعار «نیم قرن حفاظت از زیست‌بوم‌های ایران: بازنگری، نوسازی، بازسازی» برگزار خواهد شد که در آن بر حفاظت از محیط زیست تاکید می شود. به همین مناسبت، پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا با «عباس رحمانی آذر» کارشناس و فعال محیط زیست و اقلیم شناس به گفت وگو پرداخته است.
حق برخورداری از محیط زیست سالم
رحمانی آذر با اشاره به اینکه برخورداری از محیط زیست سالم حق تمامی شهروندان است، گفت: حق برخورداری از محیط زیست سالم و حق بهره‌مندی از توسعه پایدار یکی از جلوه‌های کرامت انسانی تلقی می‌شود که مکمل حقوق بشر برای نسل حاضر و شرط تحقق آن برای نسل‌های آینده است. حق داشتن محیط زیست سالم امروز دیگر یک آرزوی دست نیافتنی نیست، بلکه پس از حدود چند دهه تلاش مداوم سازمان‌های غیردولتی، سازمان‌های بین المللی و مجامع علمی شـناخته شده در سطوح بین المللی، منطقه‌ای و ملی به آرمانی بشری تبدیل شده است. برای داشتن محیط زیست سالم، افراد و اجتماعات بشری، حق دارند از محیط زیستی سالم و متعادل از نظر زیست محیطی و مساعد بـرای تـوسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حقوقی برخوردار شوند و دولت‌ها نباید شرایط حـیات را دچار تغییرات نامساعدی کنند که سلامت و بهزیستی جمعی را به خطر بیاندازد.
حق مشارکت شهروندان در اتخاذ تصمیمات زیست محیطی
این کارشناس محیط زیستی با بیان اینکه حق داشتن محیط زیست سالم حداقل دارای چهار جـزء است، اظهار کرد: به موجب این حق، هر فردی امکان خواهد داشت با رعایت قوانین و مقررات کشور خود به صورت فردی یا همراه با افراد دیـگر در قـالب یک تشکل اجتماعی در اتخاذ تصمیماتی که مربوط به محیط زیـست او می‌شود، مشارکت کند؛ حق دسترسی به اطلاعات زیست محیطی که در آن تمامی مـوسسات عمومی موظفند اطلاعات مربوط به حفاظت از محیط زیست و اقدامات موثر بر آن را در اختیار شهروندان قرار دهند. همچنین حق برخورداری از توسعه نسبت به حق داشتن محیط زیست سالم از استحکام و قوام کمتری برخوردار است. حق بر توسعه در عین حال مستلزم حق انسان‌ها بر تعیین سرنوشت و اعمال حاکمیت خود بر تمامی منابع و ثروت‌هایشان است در مورد حق بر تـوسعه نـکاتی شایان یادآوری است.
مهمترین چالش های زیست محیطی در کشور
این فعال محیط زیست با برشمردن چند چالش عمده زیست محیطی در ایران، تصریح کرد: مسأله آب یکی از مهمترین مشکلات است زیرا کاهش شدید منابع آبی به دلیل چالش هایی چون افزایش جمعیت، توسعه شهرنشینی و غیره که متعاقب مدیریت آب در ایران رخ داد، فشار زیادی را روی منابع آبی ایران ایجاد کرد. مسأله دیگر در کشور، موضوع ریزگردهاست. یکی دیگر از مشکلات بسیار بزرگ ایران، مسأله خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه ها چون دریاچه ارومیه است که به مدیریت آب و حتی گرمایش کره زمین بر می گردد.
نقش شهروندان و مسوولان در ایجاد بحران های زیست محیطی
رحمانی آذر، درباره نقش شهروندان و مسوولان در ایجاد چالش ها و بحران ها اظهار کرد: مسأله آلودگی شهرهای بزرگ ایران که به دلیل مصرف بی رویه سوخت‌های فسیلی و استفاده بیش از حد از وسایط نقلیه شخصی روی داده است. بیشتر شهرهای بزرگ با آلودگی هوا مواجهند. مشکل بعدی ما مسأله آلودگی توسط زباله ها به خصوص زباله های پلاستیکی است. ایران نیز از جمله کشورهای به شمار می رود که به دلیل ارزان بودن بنزین و پلاستیک دچار افراط در استفاده از سوخت و پلاستیک شده است. همچنین باید گفت؛ خشک شدن تالاب ها عامل اصلی بروز ریزگردهاست که تنها راه رهایی از این وضع، احیای مجدد تالاب هاست.
بسیاری از مشکلات پیش آمده در محیط زیست، نتیجه بی توجهی به الگوی مصرف آب و خاک، برداشت بی رویه، فشار بر منابع طبیعی، برداشت بی رویه آب و... توسط شهروندان است و حل این مشکلات پیش آمده نیز باید با مشارکت مردم منطقه و مسوولان انجام شود و تازمانی که سرانه استفاده مردم از محیط زیست به الگوی مصرف و استانداردها نزدیک نشود و مشارکت مردم و مسوولان را شاهد نباشیم، مشکلات همچنان ادامه خواهد داشت. تخریب، زمانی بوجود می‌آید که به جای استفاده درست از خدمات حاصل از اکوسیستم ها، بهره‌کشی از اکوسیستم ها صورت بگیرد و به تغییر ساختار آنها منجر شود. تغییر ساختار نیز به تغییر در فرآیندهایی که به ایجاد عملکرد می انجامد که خدمات حاصل از اکوسیستم‌ها را تحت تاثیر قرار می دهد؛ بنابر این مفهوم حفاظت به معنای استفاده درست، مدیریت مصرف انسان از سرزمین و استفاده از زمین در حد قابلیت‌های آن است.
حفاظت از خاک، جنگل ها و مراتع آبخیزداری
این فعال زیست محیط در ارتباط با اهمیت خاک برای کشاورزی و امنیت غذایی اظهار کرد: خاک، یکی از مهمترین مؤلفه‌های کشاورزی در دنیاست و به صورت مستقیم بر امنیت غذایی تاثیر می گذارد. در صورت از دست رفتن خاک از لحاظ کمی و کیفی، بحران حفاظت از منابع آب، پوشش گیاهی و تنوع زیستی به وجود خواهد آمد و در نهایت، امنیت غذایی کشور به مخاطره می افتد. سازمان جنگل‌ها مسوولیت حفاظت از خاک در عرصه‌های منابع ملی را بر عهده دارد که حدود ۱۳۶ میلیون هکتار از عرصه‌های کشور، شامل جنگل، مرتع، بیابان و حوزه‌های آبخیز محسوب می‌شود و در تمام این عرصه‌ها برنامه حفاظت از خاک در برابر فرسایش در حال انجام است. برای کنترل فرسایش خاک و رسوب، باید اقداماتی همچون احیای پوشش گیاهی، احیای مراتع و جنگل‌ها، کنترل و مقابله با بیابان‌زایی و اجرای آبخیزداری و آبخوان‌داری عملیاتی شود؛ زیرا مجموعه این اقدامات کمک می کند تا سالانه چندین تن خاک، فرسایش کمتری پیدا کند.
بین المللی شدن معضل آلودگی هوا و مبارزه با آن
این کارشناس محیط زیستی، عوامل مختلفی را در بین المللی شدن معضل آلودگی محیط زیست دخیل دانست و گفت: عناصر سازنده محیط زیست بر یکدیگر اثر می گذارند. عامل دیگر، جنبه های اقتصادی مبارزه با آلودگی است زیرا هزینه های صورت گرفته برای مبارزه با آلودگی موجب افزایش قیمت تمام شده محصولات کشاورزی می شود و کشوری که این هزینه ها را انجام می دهد در رقابت بین المللی متضرر می شود. سالهاست که مبارزه با آلودگی هوا صورت می گیرد و بسیاری از کشورها نیز حداقل از نیمه سده بیستم به بعد، دارای قوانین مبارزه با آلودگی هوا شده اند اما این مبارزه طولانی هنوز به نتیجه مطلوب و قطعی نرسیده است.
توسعه، اقتصاد و محیط زیست
رحمانی آذر در پایان گفت: امروزه توسعه شهر نشینی، الگوی نامناسب مصرف به عنوان عناصر سرنوشت ساز هزاره سوم از یک طرف و مؤلفه هایی نظیر تغییرات آب و هوا، تحلیل لایه ازون، کاهش تنوع زیستی، جنگل زدایی و حمل و نقل مواد زاید خطرناک از سویی دیگر، محیط زیست انسان را دستخوش تغییرات وسیعی کرده که در نهایت سلامت و هستی جوامع بشری را مورد تهدید قرار داده است. از این رو، بقای بشر در گرو همزیستی مسالمت آمیز انسان با طبیعت است و بهره برداری بی رویه از منابع و ثروت های طبیعی یا توسعه نامتوازن اقتصادی و صنعتی به اتلاف منابع ایجاد آلودگی منجر شده و میراث گرانبهای مشترک بشری و امانت آیندگان را با بحران های جدیدی مواجه می کند. بدون شک، تامین نیازهای اولیه بشر برای غذا، آب، انرژی، منابع طبیعی مستلزم آگاهی و آموزش و ارتقای دانش جوامع و یک عزم ملی به عنوان راهکاری ارزشمند برای مقابله با ایجاد آلودگی و عدم تعادل و توازن محیط زیستی است. هرگونه توسعه اقتصادی و اجتماعی بدون رویکرد زیست محیطی، حیات انسان های سراسر جهان را با خطر جدی مواجه کرده و عدم تعادل و توازن پایدار منابع و محیط را به همراه خواهد داشت. بنابر این جوامع به منظور رفع بحران های زیست محیطی باید تدوین برنامه های پاسداری از محیط و فرآیند توسعه را در راستای توجه به محیط زیست مد نظر قرار دهند. داشتن آینده ای پایدار و توسعه اقتصادی باید آسیبی به محیط زیست نزند تا توسعه اقتصادی و پیشرفت همه جانبه ایجاد شود.