بعد از رحلت پیامبراکرم(ص) نقش ائمه(ع) در رهبری سیاسی جامعه نادیده گرفته شد اما رهبری فکری، علمی و معنوی آنان هیچگاه از میان نرفت و با وجود مخالفت حاکمان با هر گونه فعالیت آنان در میان رهبران فکری جامعه اسلامی آن بزرگواران بیشترین نقش را در هدایت فکری و فرهنگی جامعه داشتند و بیشتر از هر فرد دیگری به پدید آمدن و توسعه زمینه های تمدن اسلامی پرداخته اند. در روزگاری که امت اسلامی طعم تلخ حکومت ستمگرانه حاکمان بنی امیه را می چشیدند، امام جعفر صادق(ع) توانست نهضت علمی و فرهنگی بزرگی را شروع کند و پایه های علمی مکتب شیعه را محکم سازد تا جایی که از مذهب شیعه اثنی عشری با عنوان «مذهب جعفری» و از آن حضرت(ع) با عنوان موسس آن یاد می‌شود.
ابوعبدالله، ابواسماعیل و ابوموسی از کنیه های این امام همام(ع) به شمار می رود و «صابر، طاهر و فاضل» از جمله لقب های ششمین پیشوای شیعیان و «صادق» نیز مشهورترین لقب ایشان است. این امام بزرگوار(ع) در طول زندگی خویش، حکومت چند تن از خلفای اموی و پس از آن عصر سفاح و منصور از خلیفه های عباسی را درک کرد و در تمام این دوره ها لحظه ای از گسترش دین اسلام و حمایت از مستضعفان دست برنداشت. ششمین پیشوای شیعیان شاگردان بسیاری را از سرزمین های مختلف پرورش و با پایه گذاری مکتب جعفری، فقه و دانش اهل بیت(ع) را گسترش داد. امام جعفر صادق(ع) از نظر علمی مورد ستایش تمامی عالمان عصر خویش بود و سرانجام با دستور منصور دوانیقی خلیفه عباسی در ۲۵ شوال ۱۴۸ هجری مسموم شد و به شهادت رسید.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز شهادت امام جعفر صادق(ع) به گفت وگو با حجت الاسلام «محمدرضا جعفرزاده» نویسنده، استاد حوزه و کارشناس امور دینی پرداخت و از زوایای مختلف زندگی، خط فکری و اندیشه ششمین امام شیعیان را بررسی کرد.
تاکید پیامبر اکرم(ص) بر فراگیری علم
حجت الاسلام جعفرزاده با بیان اینکه ائمه شیعه به عنوان وارثان اصلی علوم نبوی، همواره توجه ویژه ای بر امـر دانش و دانش افزایی داشته اند، تلاش شایسته ای برای انتشار علوم در جامعه اسلامی، انجام داده اند، گفت: در عصر امام صـادق(ع)، شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی متحول شد. در این دوره زمینه های شکوفایی علمی مسلمانان فراهم آمده و موانع رشد فرهنگی شیعه تا حدی برداشته شد. امام صادق (ع) نیز از فرصت های موجود بهره جست و نظام آموزشی گسترده ای را طراحی و مدیریت کرد.
بسترها و زمینه های تشکیل نظام آموزشی در عصر امام صادق(ع)
استاد حوزه با اشاره به رخدادهای مهم واپسین سالیان حکمرانی امویان، اظهار داشت: این دوران عرصه و مـجالی برای رشد تکاپوهای فـرهنگی شیعه فراهم آورد. شکل گیری بحران های سیاسی، اوج گیری شورش های اجتماعی، آغاز دعوت عباسیان، آشفتگی فرهنگی و شور و نشاط علمی در این دوره از جمله مهم ترین زمینه های ترسیم شاکله فرهنگی تشیع در عـصر امام صادق(ع) به شمار می آید. در این دوره، جریان های فکری و مذهبی ظهور کردند و نوعی شور و نشاط عـلمی بی نظیر در دنیای اسلام به وجود آوردند. نظام آموزشی امام صادق(ع) بر محوریت شناخت و معرفت الهی شکل گرفت. در اندیشه امام صـادق(ع) تکامل انسان در رسیدن به عبودیت الهی است و رسالت نظام آموزشی انتقال دانش نیست، بلکه نظام آموزشی نظام تعلیم و تربیت است و این امر زمانی محقق می شود که هدف اصلی آن تکامل روحی و معنوی شاگردان باشد. نظام آموزشی امام صـادق(ع) نظام تعلیم و تربیت است، از این رو معلمان و مربیان اصلی این نـظام باید از خطا مصون باشند تا در فرآیند آموزش خللی رخ ندهد. از این رو آن حضرت(ع) ابتدا مـردم را به معصومین توجه داده و نجات علمی و فرهنگی مسلمانان را در گرو اخذ تعالیم از معدن رسالت، دانسته است. در اندیشه امام صادق(ع) محیط آموزش بـاید سرشار از عواطف و صمیمیت باشد. از این رو آن حضرت به شاگردانش سفارش می کرد: علم را با حلم و وقار مزین کنید و در مـقابل اسـتاد و شـاگرد خود متواضع باشید.
در سایه تربیت امام، شاگردان نیز همواره به استاد خویش عشق ورزیده و از علم، حلم، تقوا و سعه صـدر آن حضرت(ع) تعریف می کردند که نمونه معروف آن سخنان ابوحنیفه و مالک بن انس، بـنیان گـذاران ۲ فـرقه بزرگ اهل سنت، است. بنابراین اگر نظام آموزشی امام صـادق(ع) به عنوان الگو قرار گیرد و در مراکز آموزشی، علاقه و محبت لازم میان استاد و شاگرد ایجاد شود، دانـش آمـوز به راحتی نا امید نـخواهد شـد. در نظام آمـوزش امام صـادق(ع) که بر مبنای خدامحوری و کسب معارف الهی تاسیس شده است، پذیرش داوطلبان باید مـطابق ضـوابط صورت گیرد و امر مقدس تعلیم نـباید بـر افراد نـا اهـل سپرده شود و حکمت به افردای که قابلیت آن را داشته و آن را ضایع نمی کنند، تعلیم داده شود.
عـقل گرایی معتدل
حجت الاسلام جعفرزاده، در ادامه گفت: در عصر امام صـادق(ع) برداشت های متفاوت و گاه متضادی از عقل صورت می گرفت. در نظام آموزشی امام صادق(ع) رویکردی مـعتدل درباره عقل اتخاذ شده و با حفظ جایگاه نقل، از نقش عقل نیز در فهم آموزه های دینی بهره گرفته شد. از این رو ضرورت عقل گرایی معتدل در شالوده نظام آموزشی امام صـادق(ع) جزو مبانی پذیرفته شده است.
گسترش علوم مختلف در دوران امام صادق(ع)
این پژوهشگر دینی دوران امام صادق(ع) را دوره گسترش مختلف علوم دینی دانست و تصریح کرد: امام صادق(ع) بر این امر واقف بود که تخصصی شدن علوم و عمیق تر شدن در یک تخصص، زمینه های نوآوری را فـراهم آورده به گسترش علوم می انجامد. از این رو، در دانشگاه وسیع خود متخصصین بـسیاری را در عـلوم و فنون مختلف، تربیت فرمود که خود اینها صاحبان نظر بودند. برخی متخصصان دانشگـاه امام صادق(ع) در علم کـیمیا و ریاضی دانشمنـدی چـون جابربن حیان، در علـم کلام هشـام بن حکم، در علم فقه امثـال زراره، در حـکمت و زیست شناسی مفضل بن عمرو و همچنین شاگردان دیگری که در علوم پزشکی و هیات و نجوم و عـلوم دیگـر بـودند که در زمینه های خودشان تبحر داشتند. کتاب های نوشته شده در موضوعات مختلف توسط شاگردان امام صـادق(ع) نیز حاصل تخصصی بودن علوم در دانشگاه ایشان است.
امام صادق(ع) حـتی در زمان خـویش کـه عصر امام معصوم است به دانش پژوهان توصیه می کرد در صورت عدم دسترسی به امام معصوم اجتهاد بکنند و بر اجتهاد خود عمل کنند، حتی نتایج اجتهاد خود را بـه دیگران هم انتقال بدهند. در واقع امام صادق(ع) تفکر و اندیشیدن را به شاگردان می آموخت تا دریچه های نوآوری در حوزه های مختلف علوم و فنون گشوده شود.
مساجد کانون مرکزی نظام آموزشی امام صادق(ع)
وی با اشاره به اینکه مساجد کانون مرکزی نظام آموزشی ششمین امام شیعیان بود، اظهار داشت: کانون مرکزی نظام آموزشی امام صادق(ع)، مساجد بود. تـشکیل حـلقه های درسی در مساجد به روشی که امروزه در حوزه های مختلف علوم دینی رایج است، از ابتکارات ایشان است. در نظام تعلیم و تربیت امام صـادق(ع)، کوتاه ترین زمان ها فرصتی بـزرگ برای آموزش به شمار می آمد و از آنها در جـهت تـقویت بنیه علمی، قدرت پاسخگویی، مباحثه و مناظره شاگردان، استفاده می شد. آن حضرت برای رفع اشکالات علمی دانش پژوهان، دوره های بسیار کوتاه آموزشی در نظر می گرفت تا مسایل علمی را که در حلش عاجزمانده انـد، حـل کرده و فنونی را که از آن بی اطلاعند، فرا گیرند.
آموزش در خلال مناظرات
حجت الاسلام جعفرزداه در پایان، برگزاری مناظره های امام صادق(ع) را در مخالفت با جریان های مختلف دانست و بیان داشت: مناظرات امام صـادق(ع) با جریان های مختلف فکری و فرهنگی، یکی از ابعاد مهم نظام آموزشی آن حضرت(ع) به شمار می آید. آموزش امام صـادق(ع)، القای برخی مطالب آماده با استدلال صرف به شاگردان نـبوده اسـت، بلکه در راستای توجه و تعمق بـیشتر شاگردان در مطالب بوده است و همین باعث ارتقای قدرت کلامی و مباحثه شاگردان حضرت(ع) می شد. سیره آموزشی و تـربیتی امام صادق(ع) گویای این واقعیت اسـت کـه مواعظ و توصیه های ششمین امام شیعیان(ع) نـقش عمده ای در بحث آموزش دارد. نصایحی که ایشان به صورت موردی به افراد مختلف می کردند، در گـذر زمان به منشور آموزشی و تربیتی در مـیان شـیعیان مبدل می شد.