شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی در دهه‌های اخیر بسیار قدرت یافته و به بستری رایج برای اظهارنظر، کسب خبر و تعاملات اجتماعی تبدیل شده اند؛ به خصوص در ماه‌های اخیر و به ویژه از شروع سال جدید و داغ شدن بحث انتخابات ریاست جمهوری، شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی بیش از گذشته به محملی برای گفت وگو و شنیدن آرا مختلف آدم‌هایی بدل شده است که حرفی برای گفتن یا پیامی برای شنیدن دارند.
گسترش امکانات فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی، شیوع بیماری کرونا، فراگیری استفاده از فضای مجازی و تمایل نداشتن مردم به دنبال کردن فعالیت های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به صورت حضوری بیش از هر زمان دیگری فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی را به محیطی مطلوب و جذاب برای بسیاری مردم بدل ساخته است.
به عنوان مثال در میان شبکه‌های اجتماعی شبکۀ جدید صوت‌محور کلاب هاوس شاید به دلیل تازگی بیش از هر شبکه ای با اقبال روبرو بوده و به خصوص به فضایی برای بحث و ارائه نظر در باب نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری و مباحث پیرامون آن بدل شده است.
قطعا فضای مجازی و شبکه های اجتماعی قابلیت‌ها، کارکردها و شرایطی را دارند که برای مخاطبان جذاب اند و نیازهایی را از آنان برآورده می سازند که اقبال عمومی را نسبت به خود برمی انگیزند. موضوعی که باعث می شود اقبال مردمی نسبت به استفاده از این فضا گسترش یابد.
تلویزیون در ایام انتخابات نماینده همه مردم نیست
دکتر شفیع بهرامیان در گفت وگو با خبرنگار ایرنا، در توضیح علت اقبال عمومی نسبت به شبکه های اجتماعی به عنوان ابزارهای فضای مجازی بیان کرد: در ابتدا باید مخاطبان را در نظر گرفت و سوال کرد بین کدام قشر از جامعه شبکه های اجتماعی جای رسانه ای مانند تلویزیون را گرفته اند؟ البته من قائل به این موضوع نیستم که تلویزیون نفوذ یا جذابیت خود را از دست داده باشد؛ منتهی در ایام انتخابات تلویزیون به دلیل این که جهت‌گیری اش با ذهنیت قسمت بیشتری از مردم همراه نیست طبیعتا اعتماد لازم را از دست می دهد و نزد مخاطبان پیگیری انتخابات با رسانه، کاهش می یابد.
به ویژه در شرایط حاضر که این قضیه به جهت رقابت ها و جهت گیری سیاسی کاندیداها تشدید شده است زیرا برای بخشی از مردم نماینده ای از طیفشان حضور ندارد و قشر دیگری به دلیل مشکلات اقتصادی دلسرد و مردد شده اند و همه این موارد بر اهمیت و جایگاه یک رسانه ملی که تلویزیون باشد اثر گذارده و می گذارد و باعث ریزش مخاطبان آن در بحث انتخابات می شود.
وی افزود: به همین دلیل می بینیم در این شرایط از کلاب هاوس یا سایر شبکه ها یا پیام رسان های اجتماعی برخط اقبال بیشتری از سوی مردم صورت می گیرد.
این مدرس ارتباطات ادامه داد: کلاب هاوس رسانه نخبگان و مردمی است که بیشتر خودشان را در طبقه روشن‌فکر یا مطلع یا به نوعی نخبه تعریف می کنند؛ هم کسانی که در این فضا صحنه گردان هستند و این صفحات را مدیریت می کنند و هم کسانی که در این فضا (چه به عنوان مشارکت کننده و چه به عنوان شنونده) حضور می یابند فکر می کنند و تلاش دارند به سرچشمه وصل باشند و بعدا برای تعریف هایی که برای دیگران خارج از این اتاق‌های گفت وگو انجام می دهند، بتوانند اطلاعات به‌روزتری را ارائه کنند.
بر اساس الگوی اشاعه نوآوری راجرز (اورت راجرز جامعه شناس آمریکایی) وقتی یک نوآوری فکر یا حرف جدیدی مطرح می شود اول نوآوران و اقتباسگران قرار دارند و پس از آن اکثریت متقدم، سپس اکثریت متاخر و در انتها جان‌سختان قرار دارند.
روزنامه نگار و مدرس ارتباطات تاکید کرد: گروهی که در کلاب هاوس هستند خود جزو نوآوران نیستند اما جزو اقتباس گران اولیه قرار دارند؛ یعنی کسانی که در این محیط شنونده اند و اولین کسانی هستند که به استقبال یک فکر و فناوری جدید می روند و برای عده زیادی از مردم به رهبر فکری تبدیل می شوند که مرجع هستند و از همان سرچشمه ای که اطلاعات را گرفته اند، آن را بازنشر می دهند. کلاب هاوس چنین خصلتی را دارد.
شبکه‌های اجتماعی بازتولید فضای عمومی هستند
این روزنامه‌نگار در توضیح کیفیت فضای تعامل در شبکه های اجتماعی توضیح داد: بحث دیگر بحث حوزه عمومی است که در نظریه هابرماس (یورگن هابرماس جامعه شناس آلمانی) مطرح می شود و بنابر این است که ۱۸۰ سال پیش در کافه ها و مکان های عمومی اروپا بالخص در بریتانیا مردم می نشستند و در مورد مسائل روز بحث می کردند و جالب اینکه قانون این بود هرکسی وارد کافه می شد فارغ از این که لشکری، کشوری یا از مجلس بود (و هرکسی که بود) تبدیل به یک شهروند می شد و در این محیط یک کارگر و یک وزیر با هم برابر بودند و می توانستند به‌راحتی بحث کنند، نقد کنند و پیشنهاد بدهند.
به نوعی این شبکه های جدید اجتماعی به خصوص کلاب هاوس بازتولید آن حوزه عمومی است که همه می توانند حرف بزنند و دیواری وجود ندارد.
وی ادامه داد: مثلا رئیس جمهور سابق به این فضا می آید و همه از او سوال می کنند؛ هیچ مرزی بین رسانه های داخلی و خارجی وجود ندارد و دیوارها فروریخته و آن حلقه های مختلفی که باید طی می شد تا به شخصیت دست پیدا کنید برای اینکه بفهمید چه می گوید یا سوال خود را بپرسید، کنار رفته و امروز در چنین فضایی این ارتباطات به سادگی رخ می دهد.
موضوعی که در دولت اصلاحات تحت عنوان جامعه مدنی مطرح شد دقیقا به دنبال چنین فضایی بود و به جامعه ای همانند این اشاره داشت؛ وضعیتی که امروز مدل کوچک آن را در کلاب هاوس می بینیم.
بهرامیان تصریح کرد: این موضوع باعث شد چنین فضایی در وضعیت حاضر با اقبال و استقبال روبرو شود و از همه اینها گذشته جامعه به صورت عام به سمت رسانه های فردی رفته است؛ اینها (شبکه های اجتماعی) رسانه هایی فردی هستند که افراد با گوشی همراه خود می توانند در بسترهای مختلف حضور داشته، مشارکت کرده و اطلاعات بگیرند و بفرستند.
از جمله امکانات جدیدی که در رسانه ای مانند کلاب هاوس، اینستاگرام یا تلگرام و واتس آپ وجود دارد و در همه این رسانه ها با گسترش بی‌رویه نفوذ رسانه‌های فردی مواجهه هستیم.
وی افزود: این رسانه های فردی هم به لطف فناوری و هم به دلیل دورشدن مردم از همدیگر محقق شده و اینها همه کمک کرده است تا مردم به این سمت اقبال کنند.
مخاطبانی که جزو آراء خاکستری هستند
این مدرس ارتباطات تصریح کرد: انتخابات امر و موضوعی سیاسی است و معمولا در مسائل سیاسی طبقه متوسط در جوامع دموکراتیک یا شبه‌دموکراتیک موتور محرکه است و در همه این اتاق‌ها و شبکه‌های اجتماعی بیشتر کسانی حضور دارند که طبقه متوسط هستند؛ در این میان البته اقلیتی مدیر و کارگزار دولتی هستند و حرفی برای گفتن دارند ولی قالب فعالان، جزو طبقه متوسط هستند و کسانی که همیشه از آنان انتظار می رود تصمیم درست بگیرند و سایر مردم در رفتارهای انتخاباتی از اینها تبعیت می کنند.
وی افزود: البته باید توجه داشت مناظره های دو به دو و چند به چند به هرحال مخاطبان تلویزیونی خودش را خواهد داشت.
بحث مهم این است که تا بسترهای رقابت برای مناظره ها ایجاد نشود، خود مناظره و دیگر تبلیغات انتخاباتی چندان مخاطب نخواهد داشت.
بهرامیان در توضیح شرایط فراهم شدن بسترها تاکید کرد: فراهم شدن بسترها یعنی این که مردم حس کنند حقیقتا رای ایشان اثرگذار است و همه نامزدها به نوعی حداقل نصف به علاوه یک افکار مردم در جامعه را نمایندگی می کنند. مردم باید احساس کنند آدمی اینجا هست که بتواند نماینده افکار ایشان در موضوع ریاست جمهوری باشد.