بعد از مناظره اول با موضوع اقتصادی و مناظره دوم با موضوع فرهنگی-اجتماعی-اقتصادی، عنوان مناظره سوم عبارت کلی و مبهم «دغدغه های مردم» گذاشته شد. در ابتدای این بخش، مرتضی حیدری، مجری مناظرات هفت موضوع گرانی و تورم، عدالت و فاصله طبقاتی، رکود اقتصادی، شفافیت و مقابله با فساد، ساماندهی یارانه ها، بیکاری و تامین مسکن را پربسامدترین دغدغه های مردم عنوان کرد، اما به ریشه های واقعی برخی از این موارد اشاره ای نشد.
پژوهشی با عنوان «آینده‌پژوهی ایران ۱۳۹۶» که در انتهای سال ۹۵ با حمایت مرکز بررسی‌های استراتژیک صد چالش مهم کشور را اعلام کرده، ده عنوان اصلاحات ساختاری اقتصادی، بحران تامین آب، بیکاری، فساد سیستمی، ناامیدی از آینده، سرمایه اجتماعی، بحران ریزگردها، بحران آب، فقر و نابرابری و رکود اقتصادی را به عنوان ده مساله اولویت‌دار جامعه ایران مطرح کرده بود. این پژوهش در زمانی انجام شد که رفع تحریم‌ها آغاز شده بود. اما ناظران واقع بین، منشا اساسی بسیاری از مشکلات اقتصادی امروز کشور را تحریم های ظالمانه آمریکا می دانند؛ موضوعی که آشکارا غایب بزرگ مناظرات انتخابات ریاست جمهوری بود.
چرا تحریمی را که تا مغز استخوان مردم نفوذ کرده است، ندیدند؟
«مجید مرادی» پژوهشگر علوم سیاسی در گفت‌وگو با ایرنا در ارزیابی از مناظرات انتخاباتی گفت: بسیاری از نامزدهای محترم، در مناظرات هدفشان را پایان دادن به وضع موجود و رسیدن به وضع مطلوب اعلام کردند. اما باید وضع موجود را به درستی به تصویر می‌کشیدند و بعد دنیای آرمانی شیرین مد نظرشان را مطرح می کردند و اگر تصور برخی نامزدها از وضع موجود این است، جای تاسف دارد.
وی ادامه داد: اگر می گویند «بگذرد این روزگار تلخ تر از زهر»، باید روزگار را درست ترسیم کنند. اگر تحریمی را که تا مغز استخوان مردم نفوذ کرده و بر همه زندگیشان اثر گذاشته، ندیده یا حس نکرده اند، مردم حق دارند بپرسند آیا این تحریم بر زندگی نامزدها اثر نگذاشته است؟ اگر تاثیر گذاشته، چرا به آن اشاره و اعتراضی نمی‌کنند؟
به گفته این استاد «جامعة المصطفی» هرکس اطراف خودش حتی چند بیمار دیابتی داشته باشد، متوجه می‌شود این موضوع حتی در تامین انسولین مورد نیاز این بیماران نیز موثر بوده و بیماری برخی افراد به خاطر کمبود انسولین تشدید شده و تا سر حد مرگ رفته‌اند. این چیزی نیست که اگر کسی در این جامعه زندگی کرده و با مسائل مردم ارتباط داشته باشد، نداند.
مرادی ادامه داد: علاوه بر این در میانه اعمال شدیدترین تحریم‌ها بر ملت ایران که برای از پا انداختن یک کشور کافی بود، موضوع کرونا هم اضافه شد و راه جهان که بسته بود، بسته‌تر هم شد و حتی همسایگان ما که از ما کالا می خریدند، با این تصور که کرونا مخصوص ایران و چین است، مرزهایشان را بستند و اجازه ورود و خروج کالا را ندادند.
این پژوهشگر علوم سیاسی، راهکارهای برخی نامزدها برای مقابله با این موضوع را هم بسیار ناامیدکننده توصیف کرد و گفت: برخی نامزدها موضوع باشگاه تحریمی‌ها و خنثی‌سازی تحریم‌ها را مطرح کردند که جای تعجب دارد. این شدنی نیست و نشان می‌دهد تصوری که این افراد از تحریم دارند نادرست است. من منتظر بودم یکی از کاندیداهای محترم بگوید ما فقط از سوی ترامپ تحریم نبودیم، بلکه کل کشورهای جهان ما را تحریم و اموال ما را بلوکه کردند. اما حتی فردی که در دولت کنونی دست اندرکار بود، به صراحت نگفت که این موارد تنها تحریم های آمریکا علیه ایران نیست، ایران از سوی تمام کشورهای جهان تحریم شده است. چین، روسیه و حتی افغانستان و عراق ما را تحریم کردند. چون وقتی از ما گاز و برق و کالا خریدند، پول ما را ندادند و اموال ما را بلوکه کردند و معنی این تحریم است.
به گفته مرادی، کاهش درآمدهای کشور نتیجه تحریم‌ها و کرونا است که فشاری بی سابقه بر مردم ایران تحمیل کرد. باید انصاف به خرج داد و بررسی کرد که سهم دولت در میان این معرکه چه مقدار است و چه میزان ناشی از کم کاری و تقصیر دولت است. اما برخی نامزدها در این زمینه انصاف به خرج ندادند.
مفروض اکثر سوالات صداوسیما
مرادی سوالات صداوسیما از نامزدها را فاقد واقع بینی و انصاف دانست و گفت: اگر فردی در حد لیسانس یا یک خبرنگار و روزنامه نگار که رویدادهای هشت سال اخیر را پیگیری کرده، طراح پرسش‌ها بود، سوالات بهتر و درست‌تری مطرح می‌کرد اما مفروض اکثر سوالات این بود که دولت کم کاری کرده و دولت مسبب همه مشکلات است و انگار نه ترامپی آمده و نه رفته است. البته ترامپ آمده، اما هنوز نرفته است و ما هنوز درگیر تحریم های او هستیم و زیر آنها داریم زندگی می کنیم. هدف او استمرار وضع ناگوار ناشی از تحریم‌ها بود که هنوز بار آن بر دوش ملت ما سنگینی می کند.
این پژوهشگر در ادامه گفت: راهکار برخی نامزدها برای تحریم هم مناسب نبود. این که گفته شد تحریم ها را خنثی می‌کنیم، سخنی کودکانه بود. اگر می توانستیم تحریم ها را کاملا خنثی کنیم، در این سه سال باید می‌کردیم. اگر شعار می دهیم و مانوری می دهیم، خودمان را نباید گول بزنیم. اگر اروپا و چین می توانستند کاری برای رفع تحریم ها کنند، می کردند. ولی نتوانستند. چین و روسیه تحریم ها علیه خودشان را هم نمی توانند بردارند. زدن این حرف ها ناامیدکننده و نشان دهنده آن است که برخی نامزدها دنیا را نشناخته اند.
ابهام در سیاست خارجی و تصویری هولناک از آینده کشور
در همین حال، «محسن امین‌زاده» معاون پیشین وزارت خارجه نیز از این که صداوسیما ابربحران تحریم‌های جهانی یعنی بزرگ‌ترین مانع حل بحران اقتصادی کشور را در حاشیه گذاشته، انتقاد کرد.
وی در مقاله‌ای در روزنامه اعتماد، با بیان این که هیچ رویدادی پس از پایان جنگ تحمیلی، به اندازه ارجاع پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت به توسعه ملی ایران لطمه نزده، این رویداد را باعث فلج شدن اقتصاد کشور خواند و افزود: با سیاست خارجی بی‌خردانه دولت احمدی‌نژاد، راه رفتن اقتصاد ایران به قهقرای تحریم‌های جهانی هموار شد و اقتصاد ایران و توسعه ملی ایران از سال ۱۳۸۵ تاکنون گرفتار بن‌بست‌ها و فشارهای متعدد ناشی از این فاجعه و در ادامه آن تحریم‌های فراگیر امریکا از سال ۱۳۹۷ بوده است. این تحریم‌ها و در نتیجه آن، بسته شدن تقریبا کامل درهای اقتصاد جهانی به روی ایران، اقتصاد ایران را بسیار ضعیف‌تر و ملت ایران را فقیرتر کرده است.
وی تاکید کرد: به حاشیه راندن و حذف موضوع تحریم‌ها در مناظره‌های انتخاباتی و اظهارات مبهم و انحرافی نامزدهای اصولگرا نسبت به این موضوع، تصویر نگران‌کننده‌ای از آینده کشور به نمایش می‌گذارد و اظهارات برخی نامزدها که خود دست اندرکار بوده‌اند و در ایجاد این فاجعه برای ملت ایران نقش موثر داشته‌اند، تصور اداره دوباره این امور توسط آنان را به تصویری هولناک از آینده کشور و اقتصاد کشور بدل می‌کند.
به گفته او در مناظره نامزدهای ریاست‌جمهوری، با سه ویژگی سیاست خارجی به حاشیه رانده و مواضع واقعی نامزدها درباره سیاست خارجی پنهان می‌شود: پرسش‌ها مسیر بحث‌ها را از سیاست خارجی به عنوان مهم‌ترین عامل بحران اقتصادی کشور دور می‌کند، نامزدهای اصولگرا با استقبال از این شیوه، گاه با عبارات غیرشفاف موضع خطرناک خود را در سیاست خارجی پنهان می‌کنند و دو نامزد دیگر در مواجهه با سایر مباحث، از اصلی‌ترین گره اقتصاد کشور یعنی تحریم‌های جهانی علیه ایران غافل می‌شوند.
وی پرسید: چرا گفته نمی‌شود در ۱۲سال گذشته هر روز ملت ایران فقیرتر شده‌اند و عامل اصلی این فقیرتر شدن سیاست خارجی ایران بوده است؟ چرا گفته نمی‌شود دامداری در سرزمین خشک ایران به واردات علوفه و خوراک دام نیاز دارد و تحریم هر زمان می‌تواند تمامی صنایع دامپروری کشور را فلج کند؟
امین زاده تاکید کرد: سیاست خارجی بحران زا و سیاست‌های امنیتی‌ها در داخل باعث فرار سرمایه از کشور و خروج نیروهای فکری و نخبگان از کشور می‌شود و جز با باز شدن درهای کشور به روی اقتصاد جهانی و تغییر سیاست‌های امنیتی، این مسیر قابل بازگشت نیست.
فرق وعده و برنامه
«فرشاد مومنی» استاد اقتصاد هم با انتقاد از بی توجهی به فرق بین وعده دادن و ارائه برنامه گفت: اینها به نام برنامه یک سری وعده می‌دهند در حالی که جزو اصول بدیهی اولیه در برنامه ارائه کردن این است که اول یک تصویر از وضع موجود و یک تصویر از وضع مطلوب ارائه کنند. بعد مبانی و سازوکارهای برون رفت از وضع موجود به وضع مطلوب را هم توضیح دهند.
به گفته او، حرف‌های مطرح شده حتی در حد ارائه وعده هم شگفت انگیز است و حتی در بکار بردن مفاهیم هم غیر محتاطانه و غیر کارشناسانه مفاهیمی مطرح می‌کنند.
غیبت دو علت اصلی مشکلات اقتصادی
«کوروش احمدی» دیپلمات پیشین هم سخنان نامزدهای ریاست‌جمهوری درباره سیاست خارجی را موجب ناامیدی از تحول مثبت در این حوزه در دوره تصدی آنها خوانده و در یادداشت خود در شرق آورده است: سیاست خارجی کشور اکنون با معضلات عظیمی مواجه است. در روابط بین‌الملل، از جنگ و تحریم به‌عنوان بزرگ‌ترین مصیبت‌هایی که ممکن است بر یک کشور و مردم آن وارد شود، سخن می‌رود. ما سال‌هاست با تحریم‌هایی گسترده و تقریبا جامع مواجه‌ایم. در این سال‌ها به دفعات تا یک‌قدمی جنگی خانمان‌سوز نیز پیش رفته‌ایم و تهدید جنگ همچنان باقی است. این دو مصیبت، دو علت اصلی و بنیادی مشکلات اقتصادی است که کشور با آن مواجه است. اگرچه سوءمدیریت گسترده در هشت سال گذشته نیز زمینه‌ساز بخش مهمی از مشکلات کشور بوده است؛ اما عواقب تحریم و تهدید جنگ برای اقتصاد کشور در ترکیب با عوارض ناشی از سوءمدیریت مزمن چند برابر شده است. بدون رفع مصیبت تحریم و رفع تهدید جنگ، سرمایه‌گذاری مولد و مؤثر که پیش‌نیاز قطعی رشد و توسعه اقتصادی است، امکان‌پذیر نیست.