میرزا احمد آشتیانی چهارمین و کوچک‌ترین فرزند میرزا حسن مجتهد آشتیانی، فقیه سرشناس روزگار ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار بود که در حدود ۱۳۰۰ قمری در تهران به دنیا آمد. پس از فراگرفتن ادبیات فارسی و عربی در خدمت پدرش به خواندن سطوح فقه و اصول پرداخت و پس از درگذشت پدر، نزد علمای دیگری مانند آقا میرزا هاشم رشتی، آقا میرزا حسن کرمانشاهی، آقا شیخ محمدرضا نوری و آقا سید محمد یزدی علوم عقلیه و نقلیه را آموخت. آن‌گاه در مدرسه سپهسالار قدیم و سپس در مدرسه سپهسالار جدید مشغول تدریس علوم معقول و منقول شد و اوقات فراغت از تدریس، علوم مجمعی به عنوان تدریس اصول عقاید برای عموم طبقات علاقمند تشکیل می‌داد و با سخنانی ساده به ارشاد و هدایت همگان می پرداخت.
اقامت در قم و مسافرت به عراق
آشتیانی در ابتدای آمدن حاج شیخ عبدالکریم حائری به قم و تاسیس حوزه علمیه قم، مدت کوتاهی هم به قم رفت و در درس حائری شرکت کرد اما اقامت در قم ظاهرا خیلی کوتاه بود و در همان سال‌ها به نجف اشرف هجرت کرد و در حدود ۱۰ سال در آنجا بود و به تدریس و آموزش علمی مشغول شد. به ویژه با آیت‌الله آقا میرزا محمدحسین نایینی غروی و آقاضیاء عراقی، مأنوس شد و از محضرشان بهره برد و خودش نیز مجلس درس فلسفه دایر کرد.
بازگشت به ایران
آشتیانی پس از مدتی به ایران بازگشت و در تهران زندگی کرد و به تالیف و تدریس کتاب ها و رسالات علمی و رسیدگی به امور اهل فضل، ضعفا و مومنین مشغول شد. میرزا احمد بسیاری از علوم و فنون را تدریس می کرد و جمع زیادی از دانشوران ساکن تهران در درس او حاضر می شدند. در مجلسی که بحث های کلامی و اعتقادی را مطرح می کرد، گروه بسیاری از مردمان ساکن تهران مشتاق شرکت در جلسات پربارش شدند و از این رهگذر توانست با بصیرت افزون تری ملتزم امور شرعی و موازین مذهبی باشد.
وی در مباحث عرفانی مسلّط و مدت هایی «شرح فصوص»، «اسفار» و «شفا» را تدریس می کرد و در طرح مباحث نظری عرفان بسیار دقّت نظر داشت. همچنین این عارف زاهد با منابع طب قدیم کاملاً آشنایی داشت و مدت ها کتاب های تحقیقی طبّ را تدریس می کرد، علوم ریاضی را نیز چندین دوره درس داد.
شاگردان
ازجمله شاگردان آیت الله آشتیانی می‌توان به سید جلال‌الدین آشتیانی، میرزا محمدباقر آشتیانی، حسن حسن‌زاده آملی و سید عباس طباطبایی اشاره کرد که هر کدام از این افراد خود منشا خدمات ارزنده ای بوده اند.
آثار و تالیفات
آشتیانی در مجموع ۶۲ کتاب و رساله و حاشیه از خود به یادگار گذاشت که بیش از ۲۷ کتاب و رساله آن به چاپ نرسیده است. از تألیفات چاپ نشده وی ۳۲ حاشیه است که آنها را بر کتاب‌های معتبر فقه، اصول، حکمت، معانی و بیان، عرفان، صرف و نحو عربی، هیات و منطق نوشته‌است.
از آثار چاپ شده آیت الله آشتیانی، کتاب‌ها و رساله هایی همچون رساله قول ثابت (به زبان فارسی)، نامه رهبران (به زبان فارسی)، مقالات احمدیه (به زبان فارسی)، طرائف الحکم (به زبان عربی)، لوامع الحقایق فی اصول العقاید (به زبان عربی)، چهارده رساله (به زبان فارسی)، صد و بیست حدیث و چهار رساله عرفانی و فلسفی (به زبان عربی) را می توان نام برد.
خصوصیات علمی و اخلاقی
میرزا محمدباقر آشتیانی در مقدمه رساله تفسیر آیه قل الروح می نویسد: مرحوم آقای والد، پیوسته به قرآن کریم و عترت عشق می‌ورزید و ابراز علاقه می‌فرمود تا حدی که در اعیاد هم دستور می‌داد، یک نفر از رجال سخن، ذکر مناقب و مصائب اهل بیت نبوت و مثالب اعداء آنها را بنماید و گاهی به نفس نفیس خود چند روایت تلاوت و به بیان مختصر نافعی حضار را مستفیض می‌فرمود و در زمانی که حال حضور در مسجد برای اقامه جماعت داشتند بین ۲ نماز یا بعد از فراغ از نماز به حاج عبد قاری ضریر که حافظ قرآن شده بود می‌فرمود چند آیه از قرآن تلاوت نماید و همواره به ما توصیه می‌کرد از قرائت قرآن همه روزه ولو چند آیه غفلت ننمایید که موجب سعادت دنیا و نجات آخرت است و در جلسات شبانه که برای برادران دینی و ایمانی داشتند، هفته‌ای یک شب اختصاص به تفسیر داشت و در خلال این اوقات تفسیر چند سوره را مرقوم می کرد و لکن چون اوراقش غیر منظم است تاکنون موفق به طبعش نشدیم.
آیت الله آشتیانی علاوه بر جامعیت کم نظیر در علوم متداول عصر خود و احاطه بر مراتب معقول و منقول، عالمی متّقی و دانشمندی زاهد و پارسا و انسانی تمام عیار بود، روح لطیفی داشت که با شکوفایی زمینه های ذوقی درونی شعر هم می سرود. او بسیاری از مضامین عرفانی و فلسفی را به صورت سروده هایی، تنظیم کرده است. همچنین در هنر خوشنویسی، خطوط ریز و درشت نامور و نمونه بود و در این زمینه آثاری درخشان از خود به یادگار گذاشت.
از ویژگی های آیت الله آشتیانی این بود که با وجود احاطه علمی قویّ بر علوم و معارف گوناگون و تشکیل حوزه های درسی از این که به تبلیغ و ارشاد عامّه مردم بپردازد، کوتاهی نمی کرد و چون احساس کرد در میان افراد جامعه در حوزه بحث های کلامی و اعتقادی و مضامین عبادی خلأ مشاهده می شود و لازم است تا مشکلات و تردیدهای عموم افراد حلّ و فصل شود و کتاب های مناسبی برای آنها تدوین شود به تألیف و تصنیف رساله ها و آثاری در این موارد پرداخت.
درگذشت
سرانجام این فقیه برجسته پس از عمری تلاش فکری، علمی و فرهنگی توأم با زهد و وارستگی در سوم تیر ۱۳۵۴ خورشیدی چشم از جهان فروبست. به مناسبت درگذشت او در چهارم تیر بازار تهران تعطیل و پیکر او تشییع شد و در حرم حضرت عبدالعظیم و در مقبره خانوادگی شان به خاک سپرده شد.
منابع
۱-آشتیانی، احمد، چهارده رساله فارسی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهل‌ستون، ۱۴۰۳ق
۲-آشتیانی، احمد، چهارده رساله فارسی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهل‌ستون، ۱۴۰۳ق
۳-صدوبیست حدیث و چهار رساله عرفانی و فلسفی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهل‌ستون، ۱۴۰۶ق
۴-آشتیانی، جلال‌الدین، شرح مقدمة قیصری بر فصوص الحکم، مشهد، باستان، ۱۳۸۵ق، مقدمه
۵-مشار، خانبایا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۱
۶-مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدر، ۱۳۶۲ش