گاهی انقلاب‌ها و جریانات اجتماعی باعث تغییر سبک‌ها می‌شود؛ سبک هندی که از اوایل سده یازدهم تا اواسط سده دوازدهم به مدت ۱۵۰ سال در ایران و هند و آسیای صغیر معمول بود، در نتیجه همین انقلاب‌های اجتماعی به وجود آمد. در پیدایش سبک هندی عواملی چون مذهب، سفر شاعران به هند، توسعۀ شهر اصفهان، رفاه اقتصادی و علاقه شاهان صفوی به فرهنگ را می‌توان دخیل دانست.
حکومت صفویه به شعر مدحی و درباری توجه نداشت که با آمیزه‌های سنتی عرفانی در تضاد بود؛ همین امر باعث شد شعر از دربارها خارج شود و از طرفی عدم درآمد از شعر مدحی باعث شد که شاعران به دربارهای هند روی آورند و آشنایی آنها با تفکرات هندوان نیز تا حدودی در تغییر سبک تاثیر داشت. یکی از بنیانگذاران سبک هندی در ادبیات فارسی صائب تبریزی است که تحول بزرگی در ادبیات شعر به وجود آورد و نه‌تنها در ایران، بلکه در کشورهای دیگر نیز طرفدارانی داشت. به مناسبت بزرگداشت این شاعر برجسته دهم تیر ماه به اسم وی نام‌گذاری شده است.
زندگی‌نامه
صائب تبریزی از مشهورترین شاعران عهد صفویه است که تاریخ تولدش مشخص نیست، محل تولد او را بعضی در تبریز و بسیاری در اصفهان دانسته اند. او در خانواده‌ای متمکن زندگی می‌کرد و پدرش از تاجران سرشناس زمان صفویه بود. در سال ۱۰۱۲ وقتی شاه عباس، قلعه تبریز را محاصره می‌کند، خانواده او همراه هزاران خانواده دیگر به دستور شاه عباس اول، از تبریز به اصفهان می‌روند و در محله عباس آباد اصفهان ساکن می‌شوند. از همان دوران کودکی علوم و معارف زمانه خویش را از محضر استادانی چون حکیم رکن الدین مسعود کاشانی و حکیم شرف الدین حسن شعایی اصفهانی فراگرفت. وی در ۱۰۳۴ هجری از اصفهان عازم هندوستان شد و به هرات و کابل رفت و پس از چند سال به ایران بازگشت و در اصفهان ساکن شد.
درون مایه و ویژگی اشعار صائب تبریزی
این شاعر برجسته عهد صفوی توانست در مدت عمر خود لقب ملک الشعرا را کسب کند و مورد تکریم شاه عباس دوم قرار گیرد. در برخی از متون بیش از ۶۰ هزار از شعرهای وی درج شده است که به همین دلیل به او لقب شاعر کثیرالشعر داده اند. بیشتر اشعار این شاعر توانمند در قالب غزل سروده شده‌اند؛ اما او حدود چهار هزار بیت در قالب قصیده، یک مثنوی کوتاه و البته ناقص به نام «قندهار نامه» و چند قطعه نیز سروده است. همچنین ۱۷ غزل به زبان ترکی در آثار صائب دیده می‌شود.
در حقیقت صائب تبریزی در شعر و سخن خود به شور و شیدایی مولانا، به شیوایی و روانی سعدی و استواری کلام حافظ دلبسته بود و با توجه به سبک بیان این شعرای برجسته با سرودن شعرهایی در قالب غزل؛ گام های استواری را در مسیر تحول شعر این مرز و بوم برداشت.
ویژگی شعر فارسی از آغاز سده ۱۰ هجری تا نیمه ۱۲ هجری، رنگ و بویی دیگر به خود گرفت و فعالان این عرصه معیارهای زیبا شناختی تازه ای را مبنای آفرینش آثار خود قرار دادند و به کسب تجربه هایی نوین پرداختند که بعدها این «طرز نو» به سبک هندی مشهور شد.
«محمد اسماعیل شفیع پور فومنی» استاد ادبیات و زبان شناسی دانشگاه علامه طباطبایی در خصوص برخی درون مایه شعری تبریزی می‌گوید: صائب تبریزی را مبتکر اسلوب معادله می نامند، اسلوب معادله یعنی شاعر، موضوعی اجتماعی را به زبان عامیانه مطرح کند و برای اثبات ادعای خود دلیلی بیاورد. این شاعر همواره در میان مردم حضور داشت و به نوعی شعر را از دربار به طرف عامه می برد.
نخستین ویژگی های شعر صائب، گرایش از زبان رسمی به زبان صمیمی و مردمی است که شعر از شیوه خواص به طرف زبانی صمیمی و مردمی پسند پیش می رود به گونه ای که اصطلاحات و تعبیرهای عامیانه در راحت ترین شکل زبانی خود، بی تکلف و رها در شعر حضور می یابند. ظهور شاعرانی از بطن جامعه همچون صاحبان حرفه ها و رهایی شعر از سیطره دربار به معنایی که در دوره های پیشین وجود داشت و دوری از روش اهل فضل و مدرسه را می توان از مهمترین محرک ها و انگیزه های این دوره دانست. دومین ویژگی شعر صائب تبریزی وجود عنصر خیال در شعر است، تشبیه، استعاره، کنایه و تمثیل در آثار او مشاهده می شود. سومین عامل، اشتیاق به آوردن مضامین نو در یک بیت است که به آن ایجاز می گویند. آوردن ضرب المثل در شعر چهارمین ویژگی شعر این شاعر چیره دست محسوب می شود و از آن به عنوان ارسال المثل و تمثیل یاد می کنند.
غزل سرایی در سبک هندی مبتنی بر واحد بیت است و آن پنجمین خصوصیت شعرهای صائب محسوب می شود. شاعران این سبک به بیت های یک غزل، به لحاظ محتوا و مضمون چنان استقلالی می بخشند که غزل به صورت مجموعه ای از مضامین متنوع و متفاوت درمی آید. بیت هایی که تنها با ضرب آهنگ قافیه ها و تکرار ردیف ها، از نظر موسیقیایی صورت نظمی به خود می گرفتند. گستره وسیع واژگان و ترکیب الفاظ همراه با استفاده از دایره بالای لغات عامیانه یکی دیگر از ویژگی های شاعران سبک هندی به ویژه صائب تبریزی است.
آخرین خصوصیت شعر وی بسامد بالای ردیف های اسمی در شعر به شمار می رود و شاعر در هر بیت به تصویرسازی که به نوعی با ردیف ارتباط دارد، می پردازد. بنابراین با توجه به آنچه گفته شد باید اذعان داشت که درونمایه شعر صائب تبریزی همه چیز است، او از اندیشه های ساده و بی آلایش مردم روزگارش تا عرفان سده هفتم و هشتم، تقدیر پذیری، تلاش، اعتماد به عنایت و یاری پروردگار، پند و حکمت به زبان ساده و مانند آن را در سروده هایش به کار می برد. همچنین ابیات او آنچنان با ضرب المثل ها و سخنان حکیمان درآمیخته است که نمی توان آنها را ازهم جدا کرد.
در ادامه به یکی از غزل‌های مشهور صائب تبریزی می‌پردازیم:
یا رب از دل مشرق نور هدایت کن مرا
از فروغ عشق، خورشید قیامت کن مرا
تا به کی گرد خجالت زنده در خاکم کند؟
شسته رو چون گوهر از باران رحمت کن مرا
خانه‌آرایی نمی‌آید ز من همچون حباب
موج بی‌پروای دریای حقیقت کن مرا
استخوانم سرمه شد از کوچه گردی های حرص
خانه دار گوشه چشم قناعت کن مرا
چند باشد شمع من بازیچه دست فنا؟
زنده جاوید از دست حمایت کن مرا
خشک بر جا مانده‌ام چون گوهر از افسردگی
آتشین رفتار چون اشک ندامت کن مرا
گرچه در صحبت همان در گوشه تنهاییم
از فراموشان امن آباد عزلت کن مرا
از خیالت در دل شب ها اگر غافل شوم
تا قیامت سنگسار از خواب غفلت کن مرا
در خرابی هاست، چون چشم بتان، تعمیر من
مرحمت فرما، ز ویرانی عمارت کن مرا
از فضولی های خود صائب خجالت می‌کشم
من که باشم تا کنم تلقین که رحمت کن مرا؟
یکی دیگر از مهم ترین ویژگی شعری وی، مضمون آفرینی است. بسیاری بر این باور هستند که در دوره صفویه هیچ شاعری به اندازه صائب تبریزی نتوانسته است در شعر، مضمون آفرینی کند و شیوه ای نو از جهت محتوا و ترکیب کلمات و شکل ظاهری شعر و تعبیرات و تشبیهات بیافریند. از این رو صائب را می توان نماینده واقعی شعر دوره صفویه و سبک هندی دانست. او بر این باور بود که در شعر اصالت با معنی است، شاعر باید حرفی برای گفتن داشته باشد و این سخن باید همچون کشف تازه ای اعجاب انگیز باشد.
خاموشی
سرانجام این شاعر برجسته و پرکار پس از سال ها سرودن اشعاری ناب و دلنشین در ۱۰۸۰ هجری رخ در نقاب خاک کشید. آرامگاه صائب تبریزی امروزه یکی از جاهای دیدنی اصفهان است و در جاهای مختلف این بنا می‌توان اشعار او را دید، در ساخت این آرامگاه از معماری دوران صفویه الهام گرفته شده است.