گسترش بیابان از مواردی است که در کشورهای با اقلیم خشک و نیمه خشک بیشتر دیده می‌شود و نظر به مفاهیم توسعه پایدار منابع طبیعی و ضرورت بهره‌وری صحیح از این منابع، باید برای مهار بیابانی شدن و مقابله با بیابانزایی فعالیت های موثری داشت.
در ۲ قرن اخیر به خصوص از چند دهه پیش بیابان اثرات مخرب و زیان بخشی به محیط زیست وارد کرده است و بر اثر استفاده نادرست از منابع طبیعی، بیابانها به سرعت گسترش یافته‌اند که در سالهای ۱۳۴۱ تا ۱۳۶۹ حدود چهار میلیون هکتار به وسعت بیابانهای ایران افزوده شده است.
کارشناسان و متخصصان در تعریف بیابان، قسمتی از زمین را که خشک، غیرقابل کشت، و بدون پوشش گیاهی باشد بیابان می خوانند و البته نکته حائز اهمیت آن است که نمی‌توان همه بیابانها را با وجود شرایط مختلفی که از نظر وضعیت طبیعی مانند میزان بارندگی، شدت خشکی، جنس خاک و پوشش گیاهی دارند، در یک ردیف قرار داد.
بیابانزایی، عوارض و پیامدهای نامطلوبی به همراه دارد که از جمله می توان به انهدام سرمایه‌ها همچون کشتزارها و مراتع، فروپاشی نظام بخشی دامداران و کشاورزان، هجوم ریزگردها، افزایش مهاجرت به نقاط شهری و افزودن به مشکلات اجتماعی و اقتصادی شهرهای بزرگ اشاره کرد.
بر اساس دستورالعمل‌های کنوانسیون مقابله با بیابانزایی دو مقوله بیابانی شدن و تخریب سرزمین مفاهیمی جدا از یکدیگر هستند و بر اساس آخرین اطلاعاتی که ایران به این کنوانسیون ارائه داده، حدود ۱۰۰ میلیون هکتار از اراضی کشور ما در معرض تخریب سرزمین است که در این بین ۷۵ میلیون هکتار در معرض فرسایش آبی و ۲۵ میلیون هکتار در معرض فرسایش بادی قرار دارد.
هم اکنون ایران ۳۲ میلیون هکتار بیابان دارد که هم منشاء زمین‌شناسی و هم منشاء اقلیمی دارد و متاسفانه در دهه اخیر به دلیل اعمال سیاست‌های اشتباه در زمینه مدیریت منابع آب و کشاورزی و در مجموع به دلیل تغییر اقلیم و دخالت‌های انسانی، حدود یک میلیون هکتار کانون گرد و غبار فعال به آمار بیابانهای کشور افزود شده است.
در این میان خراسان رضوی نیز به عنوان یکی از استانهای دارای مساحت زیاد و البته اقلیم خشک و نیمه خشک، دارنده بخش اعظمی از بیابانهای کشور و در مسیر رشد بیابانزایی قرار دارد که حدود نیمی از گستره آن را بیابان تشکیل داده است و در این بحبوحه، بازگشت دوباره خشکسالی رشد این پدیده ناخوشایند را شتاب داده است.
۱۷ درصد بیابانهای ایران در خطه خراسان
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی با بیان اینکه ۱۷ درصد از مساحت کل بیابانهای ایران در این استان شرقی کشور قرار دارد، گفت:بر این اساس هم‌اینک ۵.۵ میلیون هکتار از مساحت خراسان رضوی یعنی ۴۸ درصد از گستره این استان را اقلیم بیابانی تشکیل می‌دهد.
محسن فنودی ادامه داد: هشت میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار از مجموع ۱۱ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار مساحت کل خراسان رضوی عرصه منابع طبیعی است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی گفت: همچنین محیط طبیعی ۲۲ شهرستان از مجموع ۳۳ شهرستان این استان عرصه فرسایش بادی است لذا همه این شهرستانها تحت تاثیر تحرکات جوی و اقلیمی بیابانی قرار دارند.
وی افزود: "بیابان" به مناطقی اطلاق می‌شود که اقلیم فراخشک و خشک با متوسط بارندگی سالانه کمتر از ۱۵۰ میلیمتر دارند و درصد پوشش گیاهی آنها کمتر از ۱۰ درصد است.
فنودی ادامه داد: بیابانزایی نیز فرایند جاری در طبیعت است که در روند آن، زمین در مناطق خشک، نیمه‌خشک و حتی خشک نیمه‌مرطوب بر اثر عوامل طبیعی و انسانی مورد تخریب قرار می‌گیرد.
هشدار نسبت به بروز پدیده گرد و غبار
معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار خراسان رضوی نیز چندی پیش با اشاره به کاهش بارندگی و افزایش خشکسالی، نسبت به احتمال قوی وقوع پدیده گرد و غبار در این استان هشدار داده بود.
سیدکمال‌الدین میرجعفریان افزوده بود: با توجه به کاهش چشمگیر بارندگی در سال جاری، وقوع این پدیده قطعی و حتمی است و دستگاههایی از جمله سازمان جهاد کشاورزی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان باید در این زمینه هوشیارانه عمل کنند.
وی با بیان اینکه میانگین بارندگی در این استان از ابتدای سال زراعی جاری تاکنون نسبت به مدت مشابه قبل ۶۷ درصد کاهش دارد، ادامه داده بود: از ابتدای سال زراعی جاری در مهرماه سال گذشته تاکنون ۸۵ میلیمتر باران در استان خراسان رضوی باریده است که نسبت به دوره آماری ۴۹ درصد کاهش دارد.
معاون استاندار خراسان رضوی گفته بود: تمامی شهرستان های خراسان رضوی طی سال زراعی جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش بارندگی داشته‌اند و به جز شهرستان کوهسرخ، بقیه شهرستانها نسبت به دوره آماری هم از کاهش بارندگی برخوردار بوده‌اند.
وی افزوده بود: در این مدت کمترین بارندگی در گناباد با ۳۰ میلیمتر و بیشترین بارندگی در کوهسرخ با ۱۷۸ میلیمتر گزارش شده و میانگین بارندگی در خراسان رضوی در سال زراعی گذشته ۲۸۶ میلیمتر و در دوره آماری ۱۶۵ میلیمتر بوده است.
میرجعفریان ادامه داده بود: در فروردین ماه امسال میانگین بارش در استان خراسان رضوی هفت میلیمتر گزارش شده که این میزان در سال گذشته ۱۲۷ و در دوره آماری ۴۰ میلیمتر بوده است.
به گفته وی با توجه به روند فعلی، وقوع پدیده گرد و غبار در استان با شدت بیشتری رخ می‌دهد و لازم است اقدامات پیشگیرانه با استفاه از منابع مربوط برای این اقدامات انجام شود.
رشد ۲ برابری کانونهای گرد و غبار
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی با اشاره به افزایش سطح و شمار کانونهای تحت تاثیر فرسایش بادی در این استان گفت: طبق آخرین بررسی‌های انجام شده از سوی سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، اکنون ۳۰ کانون زیر تاثیر فرسایش بادی با سطحی معادل ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار در این استان وجود دارد.
محسن فنودی با بیان اینکه این شمار پیش از انجام این مطالعات ۱۶ کانون با سطح یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار بود، افزود: نمی‌توان به طور دقیق اعلام کرد که همه این کانونها به یکباره ایجاد شده‌اند بلکه احتمال دارد بررسی‌های تخصصی و شناسایی در این زمینه بیشتر شده است.
وی ادامه داد: کانون های زیر تاثیر فرسایش بادی شامل سه بخش مناطق بحرانی (مناطق مولد ریزگرد و غبار)، مناطق انتقال و مناطق میزبان غبار و ریزگرد است بنابراین مناطق بحرانی و مدیریت آنها به منظور جلوگیری از تولید غبار و گرد از اهمیت و اولویت بیشتر برخوردار است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی گفت: سطح کنونی مناطق بحرانی تحت تاثیر فرسایش بادی در این استان بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار است و حال آنکه قبل از این ۷۵۰ هزار هکتار بود.
وی افزود: برای مدیریت مناطق بحرانی تاکنون در سطحی معادل ۵۷۰ هزار هکتار در استان با ایجاد جنگل طبیعی، عملیات احیای بیابان انجام شده است.
این مسوول اظهار کرد: میزان خسارت وارده ناشی از کانونهای بحرانی فرسایش بادی در استان خراسان رضوی به منابع اقتصادی و زیستی، سالانه بیش از ۱۳۰ میلیارد تومان برآورد شده است.
بیابان تهدیدی برای منابع طبیعی
عضو شورای پژوهش و فناوری اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: طبق گزارش‌های رسمی، سرانه فرسایش خاک در ایران سالانه حدود ۱۱ تا ۱۵ تن در هکتار است که برای خراسان رضوی این عدد بین ۱۸ تا ۲۰ تن در هکتار گزارش شده و این نشان دهنده شدت تخریب سرزمین در این استان است.
هادی معماریان افزود: نتایج تحقیقی که توسط پژوهشگران دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه بیرجند بر روی عوامل بیابان زایی در خراسان انجام شده نشان داده است که بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، خشکسالی‌های مکرر، برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی، بهره‌برداری شدید از جنگلها و مراتع، بهره‌برداری بی رویه از پوشش گیاهی، الگوی غلط کشت و عدم رعایت تناوب زراعی و فرسایش پذیری خاک در برابر عوامل فرساینده از مهمترین مولفه های مؤثر در گسترش بیابان در این خطه در ۳۰ سال گذشته بوده‌اند.
وی افزود: در ارتباط با معیارهای فعالیتهای انسانی و اقلیم، راهبردهایی قابل طرح است که نیازمند بررسی و زمینه‌سازی دولت و بخش خصوصی برای اجرای آنهاست.
معماریان ادامه داد: در این راستا برنامه‌های جذب مشارکت مردمی و آموزش‌های عمومی، توسعه تحقیقات کاربردی و تلفیق آن با دانش بومی، اصلاح قوانین، سازماندهی تشکیلات و اصلاح نظام برنامه‌ریزی باید در اولویت قرار گیرد.
وی گفت: اصلاح روش‌های مرسوم کشاورزی، بهینه‌سازی الگوی کشت و تدوین طرح جامع واکنش اضطراری خشکسالی در کشاورزی نیز از جمله راهبردهایی است که در بخش اقلیم قابل پیاده سازی است.
این پژوهشگر حوزه محیط زیست تصریح کرد: اگر روند تخریب سرزمین در استان خراسان رضوی با همین سرعت پیش برود در کمتر از یک دهه آینده به نقطه غیرقابل برگشت در تخریب محیط زیست خواهیم رسید.
معماریان ادامه داد: در این حالت سیستم طبیعی زمین دیگر قابل بازیابی نیست و طبیعت به سوی ما حمله خواهد کرد که نتیجه آن مهاجرت‌های اکولوژیک خواهد بود، که هم اکنون در برخی نقاط استان مانند دشت کاشمر و نیشابور، به دلیل برداشت بیش از حد از منابع و فرونشست زمین، به این نقطه بی بازگشت بسیار نزدیک شده‌ایم.
خراسان، پیشرو در بیابان‌زدایی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی به سابقه عملیات بیابان‌زدایی در این استان اشاره و بیان کرد: این استان در زمره استانهای پیشرو در تثبیت شن، مقابله با گردوغبار و بیابان‌زدایی در کشور است.
فنودی گفت: برپایی ایستگاه تثبیت شن، عملیات کاشت و نهالکاری در بیابان با گونه تاغ، نخستین بار در ایران در سال ۱۳۴۴ در منطقه «حارث‌آباد» در شهرستان سبزوار آغاز شد.
وی افزود: این عملیات که ۵۶ سال پیش به اجرا درآمد در ۲ سال نخست منجر به برپایی ایستگاههای تثبیت شن در روستاهای «برآباد» و «کلاته میرعلی» سبزوار و «قوژد» گناباد و راه‌اندازی نخستین فعالیت های بیابان‌زدایی ایران در خراسان شد.
فنودی ادامه داد: در حال حاضر این گونه گیاهی به همراه دیگر گونه‌های بیابانی بومی، به عنوان کاربردی‌ترین نهال بیابانی در کشور در کاهش گردوغبار و بیابان زدایی استفاده می‌شود.
وی گفت: طبق اعلام دفتر امور بیابان سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور، استان خراسان رضوی با بیش از ۵۷۴ هزار هکتار جنگل بیابانی، بیشترین سطح این جنگلها را در کشور دارد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی، غلبه باد و وقوع توفان‌های ماسه‌ای و حرکت شنهای روان را از مهمترین عوامل محدود کننده فرایند توسعه در کانونهای بحرانی و مهمترین مخاطرات، تهدیدها و چالش‌های مناطق بیابانی دانست و افزود: اثرات خشکسالی، تغییر اقلیم و افت سطح سفره های آب زیرزمینی و تغییرات نامناسب در کیفیت آنها، وقوع مخاطراتی نظیر سیل، حریق، طغیان آفات و بیماری ها، شور شدن زمین بر اثر بهره برداری بی رویه از سفره های آب زیرزمینی، حساسیت و آسیب پذیری توده‌های جنگل‌های دست کاشت از دیگر چالش های موجود در این زمینه است.
فنودی گفت: البته باید توجه داشت که بیابانها هر چند دارای تهدیدات و مشکلاتی هستند ولی چنانچه به خوبی شناسایی و مورد توجه قرار گیرند دارای قابلیت های زیادی نیز هستند.
وی ادامه داد: استفاده از انرژی های نو شامل انرژی خورشیدی و بادی، ایجاد مناطق اکوتوریسم بیابانی (بیابانگردی و بوم گردی)، ترویج، کاشت و بهره برداری از گیاهان دارویی و صنعتی و وجود گونه‌های مقاوم به شوری و شرایط سخت محیطی (جمع آوری به موقع بذور مربوطه، تولید نهال در خزانه و انتقال به عرصه در راستای تنوع بخشیدن به گونه ها و کمک به پایداری اکوسیستم های بیابانی) از جمله ظرفیتهای نهفته در زمینهای بیابانی است.
ترسیب کربن راهی برای مقابله
تغییر اقلیم به عنوان سومین چالش مهم جهانی در کنار کمبود آب شیرین و بیابانزایی برای زیست در کره زمین محسوب شده و برای بقای بشر تهدیدی جدی به شمار می‌رود. اصلی ترین اثر پدیده تغییر اقلیم افزایش دمای سطح کره زمین به دلیل افزایش میزان گازهای گلخانه‌ای است. راهکارهایی که امروزه برای مدیریت میزان کربن اتمسفر پیشنهاد می شود، افزایش جذب Co۲ اتمسفر به شیوه ترسیب کربن است که از طریق ایجاد یا افزایش میزان نگهدارنده‌های کربن (طی فرآیند فتوسنتز در گیاهان) انجام می‌گیرد.
پروژه بین‌المللی ترسیب کربن همکاری مشترک بین دولت جمهوری اسلامی ایران، برنامه عمران ملل متحد (UNDP) و صندوق تسهیلات جهانی زیست محیطی (GEF) و مردم محلی مناطق است.
از جمله اهداف پروژه ترسیب کربن می توان به کاهش گازهای گلخانه‌ای، کاهش گرمایش سطح کره زمین، مدیریت مشارکتی (جامعه محور) منابع طبیعی و اجرای مدل ترسیب کربن در مناطق خشک و نیمه خشک و نیز بهبود شاخص های توسعه انسانی و توان‌افزایی جوامع محلی در محدوده پروژه از طریق ارتقای ۵ سرمایه اصلی روستاها (سرمایه‌های انسانی، اقتصادی، اجتماعی، فیزیکی و طبیعی) اشاره کرد.
طرح ترسیب کربن از سال ۱۳۹۲ در خراسان رضوی همزمان با ۱۷ استان دیگر کشور اجرا شد. این پروژه در سال ۱۳۹۲در شهرستان بجستان در منطقه دشت قاسم آباد، در محدوده‌ای با گستره ۲۲۰ هزار هکتار آغاز شد و از دیماه سال ۱۳۹۴ در شهرستان سبزوار نیز در محدوده‌ای به فراخنای ۲۰۵ هزار هکتار در حال اجرا است.
مدل ترسیب کربن، مدل اجرایی، مدیریتی منابع طبیعی است که بر پایه حضور و مشارکت جوامع محلی استوار است. این مدل ساز و کارهای نوینی را برای بهره‌برداری مناسبتر از منابع موجود در روستا با همفکری روستاییان طراحی و پیشنهاد می‌کند، از سوی دیگر با توجه به کاهش بارندگی، تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آب کشاورزی این مدل شیوه‌های دیگری از فعالیتهای اقتصادی و معیشتی را پیشنهاد و پنجره‌های جدیدی را برای زندگی در روستاها می‌گشاید.
مدیرکل منابع طبیعی خراسان رضوی با اشاره به دستاوردهای اجرای این طرح در استان اظهار کرد: زمینه سازی به منظور تحول در اقتصاد روستاها و بازگرداندن رونق به اقتصاد روستا، تشویق سرمایه‌گذاری در طرح‌های اشتغال زا، توسعه ارائه خدمات عمومی، ارائه مشوق ها و تسهیلات متناسب با مقتضیات محلی در روستاها و کاهش روند مهاجرت به کلانشهرها و شهرهای پرتراکم از جمله آثار اجرای این طرح است.
فنودی ادامه داد: مدیریت جامع و یکپارچه منابع طبیعی برای بهره برداری بهینه از منابع پایه (آب، خاک و پوشش گیاهی)، توسعه، حفاظت و احیای جنگلها و مراتع از طریق کم کردن فشار دام و ایجاد مشاغل جایگزین و سازگار با طبیعت و استقرار فعالیتهای توسعه‌ای با رعایت ملاحظات زیست محیطی (توان اکولوژیک و ظرفیت تحمل طبیعت) و بیابان زدایی، جلوگیری از بیابان زایی و تثبیت شنهای روان و مهار کانونهای شکل دهنده ریزگردها از دیگر زمینه‌های همکاری با مردم محلی است.
وی با اشاره به تلاشهای انجام شده در اجرای این طرح تاکید کرد: نشانه‌گیری پروژه بین‌المللی ترسیب کربن به سوی بنیادی‌ترین کانون تولید، یعنی روستاست که متاسفانه به خاطر آسیب‌های جدی که به آن وارد شده است امروز به کانون صحنه‌های مهاجرت تبدیل شده‌اند.
وی ادامه داد: الگوی ترسیب کربن مدل مدیریت مشارکتی منابع طبیعی است که همواره بر حضور فعال مردم محلی در تصمیم گیری‌ها و اجرا تاکید دارد. علاوه بر این با نگاهی جامع نگر، حضور همه جانبه بخش‌های مختلف منابع طبیعی و سایر دستگاههای اجرایی موثر در توسعه و آبادی روستا را در کنار هم ضروری می‌داند.