اهمیت این بخش از فرهنگ اجتماعی به حدی است که شورای عالی انقلاب فرهنگی بنابر پیشنهاد شورای فرهنگ عمومی هجدهمین روز تیر ماه هر سال را به عنوان "روز ادبیات کودک و نوجوان" در تقویم رسمی کشور جمهوری اسلامی ایران ثبت کرده است.
۱۸ تیر مقارن با روز درگذشت "مهدی آذریزدی" در سال ۱۳۸۸ است که یکی از نویسندگان شاخص ادبیات کودک و نوجوان در ایران زمین شناخته می‌شود. "قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب، قصه‌های تازه از کتابهای کهن، گربه ناقلا، گربه تنبل، مثنوی برای بچه‌ها و مجموعه قصه‌های ساده" عناوین برخی از آثار این پر شمارگان‌ترین نویسنده تاریخ ادبیات کودک و نوجوان ایران هستند.
بر این اساس "روز ادبیات کودک و نوجوان" نه تنها فرصتی برای آشنا نمودن این طیف سنی با کتاب و تثبیتش در زندگی آنها است بلکه بهانه خوبی برای تشریح اهمیت این جریان موثر فرهنگی برای والدین و همچنین یادآوری حساسیت آن برای دست‌اندرکاران امور آموزشی و اجتماعی کودکان و نوجوانان است.
باور کنیم که پرورش ادبی نسل نو، تلاشی مبارک و ضروری در مسیر تداوم حیات فرهنگی زاینده جامعه ایرانی با غنای تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانانی فرهیخته به عنوان نسل آینده‌ساز کشور است.
ادبیات کودک و نوجوان نوشته‌ها و سروده‌های ادبی ویژه این طیف سنی شامل بخشی از فرهنگ شفاهی عامه، مانند لالایی‌ها، مثلها، متلها و قصه‌ها است و حتی ضمیمه گسترده‌تر آن داستانها، نمایشنامه‌ها، شعرها و نیز نوشته‌هایی با مضامین دینی، دانش اجتماعی، علم و کاربردها، هنر و سرگرمی را دربر می‌گیرد که نویسندگان و سرایندگان برای کودکان و نوجوانان پدید می‌آورند.
مواردی چون "تناسب اثر ادبی با زبان و بیان کودکانه، توانایی درک و زبان نوشتاری، تخیل و تجربه‌های کودکان و نوجوانان" از مهمترین ویژگیهای ادبیات خاص این طیف سنی است که باید به آنها "کمک به رشد و پرورش شخصیت خواننده، برابری اهمیت تصویر با نوشته و بیان بخشی از پیام با تصاویر" را نیز به عنوان دیگر شاخصه‌های ذاتی این نوع ادبیات برشمرد.
صاحبنظران و کارشناسان بر این اعتقادند که آماده نمودن کودک برای شناخت، دوست داشتن و ساختن محیط، شناساندن کودک به خویشتن، ایجاد احترام به اصالت انسانی و میل به اعتلای مداوم، سرگرمی و لذت‌بخش بودن، علاقه‌مند کردن کودک به مطالعه، ایجاد عادت به آن و ایجاد و تقویت صلح در جهان نیز از مهمترین اهداف ادبیات کودک و نوجوان هستند.
ادبیات کودک و نوجوان در ایران
شاید اغراق نباشد اگر بگوییم ایرانیان از قدیم به تربیت کودک توجه ویژه قائل بوده و آن را یکی از وظایف مهم والدین می‌دانستند به‌طوری که کمتر نوشته ادبی را می‌توان یافت که به تربیت کودک و ضرورت آن اشاره نکرده باشد. اما نقطه ضعفی که از دیدگاه روانشناسی و آموزش و پرورش در آنها دیده می‌شود، این است که در تمام آنها کودک کوچک‌شده بزرگسالان پنداشته شده و به آینده کودک بیش از حال او توجه شده است؛ به همین سبب ادبیات کودکان به معنا و مفهومی که ما امروز از آن داریم در ایران تازگی دارد و شاید تاریخ آن به ربع قرن بیشتر تجاوز نکند.
نخستین فرهنگ‌نامه کودکان و نوجوانان به نام "نصاب‌الصبیان" توسط ابونصر فراهی در قرن هفتم تدوین شد. فراهی با توجه به حافظه نیرومند کودکان و دل‌بستگی آنان به شعر، واژه‌هایی را در شعرهای نصاب‌الصبیان گردآورد تا کودکان با حفظ آن اشعار، واژه‌های عربی هر شعر را به یاد بسپارند. وی همچنین در لابه‌لای شعرهای کتاب، آگاهی‌هایی درباره قرآن کریم، اصول دین، نام‌ها و القاب پیامبر (ص)، امامان شیعه، بیماری‌ها و ماه‌های سال گرد آورده است. این فرهنگ‌نامه کوچک بیش از هفت قرن است که بر زانوی اطفال مسلمان ایران، ماوراء‌النهر، هندوستان و ترکیه قرار داشته و ظاهرا نخستین کتابی است که پس از قرآن کریم برای آموختن زبان عربی برای کودکان به کار می‌رفته است.
ادبیات نوین در ایران
پایه‌گذاری ادبیات نوین کودکان از آذربایجان و جبار عسکرزاده (باغچه‌بان) آغاز شد. او در سال ۱۲۶۴ هجری شمسی به دنیا آمد و در سال ۱۳۴۵ درگذشت. بزرگ‌ترین ابتکار او انتخاب وزن‌ها و و قالب‌هایی نزدیک به ترانه‌های عامیانه است.
در فاصله سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ نویسندگان و شعرایی دست به خلق آثاری زدند؛ مانند یحیی دولت‌آبادی، صنعتی‌زاده کرمانی (مؤلف کتاب رستم در قرن بیستم) و عباس یمینی شریف.
در همین زمان مترجمانی چون علی‌نقی وزیری و مهری آهنی، افسانه‌های عامیانه ملل مختلف را به فارسی برگرداندند. مجله‌ها و روزنامه‌ها نیز صفحاتی به کودکان اختصاص دادند. از سال ۱۳۳۲ گروهی به انتشار مجله پر ارزش "سپیده فردا" همت گماشتند و ضمن آشنا ساختن مربیان با اصول تربیت نوین، مسئله ادبیات کودک را مطرح ساختند. در سال ۱۳۳۸ همین مجله فهرست کتابهای مناسب کودکان و نوجوانان را برای اولین‌بار منتشر نمود. در همین سال‌ها سیل ترجمه از ادبیات کودکان جهان به سوی کودکان ایران سرازیر شد.
ادبیات کودک در دهه ۵۰ و ۶۰
ادبیات کودک در دهه ۵۰ و ۶۰ سرعت بیشتری یافت. رشد روزافزون جمعیت و جوان شدن آن و افزایش درصد دانش‌آموزان و بهبود نسبی اوضاع اقتصادی، توجه به کودکان و نوجوانان را افزایش داد. پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ هوشیاری اجتماعی کودکان ایرانی را افزایش داد و بر وسعت دید و تجربه‌های آنان افزود و زمینه‌های دیگر را برای کار نویسندگان و شاعران فراهم نمود. در این این دو دهه به ویژه پس از انقلاب، صحبت از یک شاعر و یک نویسنده یا یک تصویرگر نیست. در همه زمینه‌ها رشد و گسترش مشاهده می‌شود و خواه ناخواه درصد کارهای نامناسب و مبتذل نیز فزونی یافت و همزمان با آن سخت‌گیری و جدیت بیشتری در زمینه نقد کتب کودکان به وجود آمد. در این ایام به اسامیِ علی اشرف درویشیان، فریدون دوست‌دار، رضا رهگذر، قدسی قاضی‌پور و به خصوص هوشنگ مرادی کرمانی برمی‌خوریم.
با توجه به اینکه ابتدایی ترین ادبیات کودک و نوجوان برپایه قصه‌گویی است می‌توان این هنر را به عنوان زیربنای ادبیات این گروه سنی قرار داد و از مزایا و آثار مثبت این هنر در تربیت نسل آینده بهترین و بیشترین بهره را برد؛ استان خراسان رضوی با توجه به قدمت تاریخی و فرهنگی که دارد در هر دو حوزه قصه و قصه گویی و نیز نشر و ادبیات کودک و نوجوان استانی اثرگذار است.
تدوین سند چشم‌انداز قصه‌گویی خراسان رضوی
مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان خراسان رضوی با اشاره به تدوین سند چشم انداز پنج ساله قصه‌گویی استان گفت: در این سند احیای قصه‌ها و عروسک‌های بومی و فولکلور براساس معیارها و نیز بازیابی هویت تاریخی، دینی و انقلابی به عنوان معیار قصه‌گویی مد نظر قرار گرفته است.
ابراهیم زره‌ساز افزود: تلاش داریم طی پنج سال در حوزه آموزش و تولید به اهداف مدنظر در این سند در زمینه توسعه و ترویج فرهنگ قصه گویی برسیم.
وی ادامه داد: داستانها و قصه‌ها بخش‌های غنی، مهم و فرهنگی در تاریخ ملت‌ها هستند و به عنوان نمادهای فرهنگی هر قوم و ملت محسوب می‌شوند.
مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان خراسان رضوی گفت: قصه‌های فولکلور و عامیانه در هر منطقه، روستا و شهرهای قدیمی فراوان داریم که تنها بخشی از آنها شناخته شده و در فرهنگ شفاهی هستند و بسیاری از آنها نیازمند تحقیق، شناسایی و استخراج است.
وی با اشاره به اهیمت قصه در فرهنگ تربیتی افزود: قصه گویی هنری است که با ابزار پایه و بنیادین قصه می‌تواند در تربیت و فرهنگ‌سازی نقش‌آفرینی کند و هنری کهن محسوب می‌شود که عمر شکل‌گیری آن به زمان شکل‌گیری داستانها و افسانه‌ها برمی‌گردد.
زره‌ساز ادامه داد: اهمیت حفاظت و صیانت از داستانها و افسانه‌ها به دلیل نقش تاریخی و فرهنگی آنها در تاریخ تمدن یک ملت است که باید بیش از پیش به این امر توجه شود و در همین راستا در تلاش برای شناسایی و استخراج قصه‌های کهن در خراسان رضوی برای ثبت ملی آنها به عنوان میراث معنوی هستیم.
وی گفت: سابقه تاریخی این استان در فرهنگ و تمدن ایران زمین بیش از چندین هزار سال است و این قدمت تاریخی نشان از وجود فرهنگ و تاریخ کهنی دارد که خود را در دل داستانها، قصه‌ها و افسانه‌ها جای داده و باید هرچه زودتر شناسایی شود.
ضرورت توجه به نیازها در تولید آثار
معاون فرهنگی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان خراسان رضوی نیز با بیان اینکه باید تولید محتوا و آثار همخوان با نیازها وسلایق هر گروه سنی باشد، گفت: محتوای مورد نیاز و علاقه گروه سنی کودک، نوجوان، بزرگسال، دختر و پسر همه با هم متفاوت است و باید به این تفاوتها توجه کرد.
محبوبه بزم آرا افزود: اثر گذاری فرهنگی در گذر زمان شکل می‌گیرد و باید با تولید محصولات و آثار فاخر و همخوان با نیاز هر گروه سنی اقدام به تولید محصول نمود.
وی ادامه داد: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان یکی از مهمترین انتشارات در حوزه ادبیات کودک و نوجوان را دارد و کتابهای منتشر شده توسط این کانون در زمینه نیاز سنجی و مخاطب شناسی از حساسیت و توجه بسیار برخوردار است.
معاون فرهنگی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان خراسان رضوی گفت: نزدیک بودن محتواهای تولیدی به ذهن و دنیای کودکان و نوجوانان از دیگر ویژگی آثار منتشره در این زمینه است.
وی با بیان اینکه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان جزو نخستین مراکزی است که در حوزه نوجوانان با چاپ مجموعه‌های رمان نوجوان و شعر نوجوان به صورت ویژه تولیدات محتوایی برای این گروه سنی چاپ و منتشر کرد افزود: با توجه به حساسیت این دوره سنی و نیازهای نوجوانان، تهیه و تولید این محتویات و ادبیات ویژه مورد توجه قرار گرفت.
بزم آرا ادامه داد: درون مایه اصلی دوره نوجوانی، شور و هیجان آن دوره، روابط با گروه همسالان و در کنار آن نقش مفاهیم اخلاقی و تربیتی مانند دفاع مقدس، ایثار و از خودگذشتگی، روابط میان نوجوان و سایر اعضای خانواده و چالشهایی است که این گروه پیش رو دارند که همه در رمانهای ویژه آنها مورد توجه قرار گرفت.
وی گفت: در حوزه ادبیات و کتابهای کودک نیز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان دارای سابقه فراوان است.
معاون فرهنگی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان خراسان رضوی افزود: یکی از مهمترین رویدادهای فرهنگی و اتفاقات مبارکی که ۲۰ سال در این کانون سابقه دارد، برگزاری برنامه "دو پنجره" است که در این رویداد کودکان و نوجوانان پس از مطالعه کتاب نویسندگان گروه سنی خود اقدام به دیدار با نویسنده و شاعر اثر نموده و نظرات خود را منتقل می‌کنند.
وی ادامه داد: شیوع ویروس کرونا برگزاری حضوری این برنامه را با مشکل مواجه کرد اما این برنامه هم اکنون در فضای مجازی با قوت ادامه دارد و یکی از مهمترین و اثربخش‌ترین برنامه‌هاست.
بزم آرا گفت: نویسندگان و شاعران حوزه ادبیات کودک و نوجوان تاکید می‌کنند که برگزاری این رویداد به آنها در حوزه مخاطب شناسی و نیز خلق آثار همسو با سلیقه و دیدگاه کودکان و نوجوانان موثر و مفید بوده است.
وی با بیان اینکه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان دارای ۴۶ مرکز است که ۳۵ مرکز آن ثابت و هشت مرکز کتابخانه سیار و سه مرکز هم پستی هستند افزود: اگرچه شیوع بیماری کووید ۱۹ بسیاری از برنامه‌ها را با تداخل روبرو کرد اما همه آموزشها و امکانات و خدمات از طریق فضای مجازی به جمعیت قابل توجهی از کودکان و نوجوانان علاقه‌مند ارائه می‌شود.
تامین آثار فاخر حوزه کودک و نوجوان در کتابخانه‌ها
مدیرکل کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی نیز با اشاره به اهمیت آثار حوزه کودک و نوجوان گفت: در کتابهای رده سنی کودک و نوجوان اغلب دسته‌بندی‌ها مشخص است و روی جلد یا صفحه عنوان یا در مشخصات کتابشناسی اثر، گروه سنی یا واژه نوجوانان ذکر شده است.
حجت الاسلام علی اکبر سبزیان افزود: البته نیاز است در حوزه تالیفات فعالیت بیشتری صورت گیرد؛ این امر به ویژه در تنوع موضوعی، به روز بودن آن و از همه مهم‌تر، جذابیت کتاب‌ها بسیار مهم است.
وی با بیان اینکه محتوای کتابهای نوجوانان باید در عین حال که مطابق فهم مخاطب باشد، شاخص‌های مهم جامعه‌ای را که در آن زندگی می‌کند، شامل شود و به نیازهای متفاوت آن نیز پاسخ دهد، ادامه داد: محتوا باید مرتبط با جامعه نوجوان و آنچه که در اطراف او می‌گذرد، شکل بگیرد، بومی باشد و در عین حال با تاکید بر تاریخ و فرهنگ کشور، مفید و آموزنده باشد، تکیه بر توانمندی‌های داخلی داشته باشد و مبتنی بر تفکر جاری جامعه باشد.
مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان در خصوص محتواهای ارائه شده در حوزه ادبیات نوجوان نیز گفت: حوزه‌های مورد علاقه نوجوانان اغلب علوم و فناوری، داستانها، تجربیات محیط آموزشی و مدرسه و روانشناسی است و در مجموع سعی شده منابع موجود کتابخانه‌های عمومی نیازهای نوجوانان را پوشش دهد.
وی افزود: توجه به رشد فکری و خلاقیت در نوجوانان در بسیاری از کتابهای ویژه آنها به چشم می‌خورد. هر چند نیاز است محتواهای جدید و به روز نیز در این زمینه تولید شود تا تامین کننده هر چه بیشتر نیاز روز نوجوانان نیز باشد. ضمن اینکه کارشناسان و متخصصان کتابشناس نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با نگاهی جامع و کامل نسبت به بازار نشر کشور، رصد و شناسایی کتاب‌ها و منابع با محتوای مناسب را در دستور کار دارند و نسبت به ارائه آن در قفسه‌های کتاب کتابخانه‌های عمومی اقدام می‌کنند.
حجت الاسلام سبزیان با بیان اینکه بیشتر منابع خریداری شده برای کتابخانه‌های عمومی استان در راستای مواردی است که به صورت جدی مورد نیاز نوجوانان در حوزه مطالعه است، ادامه داد: پیدا کردن هویت، استقلال فردی، کسب اعتماد به نفس و تقویت مهارت‌های حل مساله و رویارویی با مشکلات زندگی، از موضوعات مهمی هستند که در تهیه منابع حوزه نوجوان تاکید می‌شود.
وی گفت: به‌طور معمول تازه‌های نشر توسط نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در تمامی رده‌ها تهیه و به کتابخانه‌های عمومی استان‌ها ارسال می‌شود. همچنین در استان برای حمایت از نویسندگان بومی کتابهای منتشر شده نویسندگان استانی در حوزه نوجوان هم شناسایی و خریداری می‌شود.
۳۱ هزار کودک و نوجوان عضو کتابخانه
مدیرکل کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی با بیان اینکه هم اکنون ۳۰ هزار و ۶۳۵ کودک و نوجوان در کتابخانه‌های استان عضو هستند افزود: آمار امانت کتاب بخش کودک در استان از اول امسال تا پایان خرداد ماه ۳۵ هزار و ۸۹۹ نسخه و در بخش نوجوان سه هزار و ۷۴۳ نسخه است.
وی ادامه داد: کتاب گروه نوجوانان به صورت مشترک با کتابهای بزرگسالان خریداری می‌شود و دسته‌بندی جداگانه ندارد و تعداد کتابهای موجود در کتابخانه‌های عمومی استان برای گروه سنی کودک نیز معادل۲۵۰ هزار و ۶۳۱ جلد است.
حجت الاسلام سبزیان گفت: با اطلاع‌رسانی و آشنایی روزافزون کودکان و نوجوانان با کتاب و کتابخوانی هر روز بر شمار علاقه‌مندان افزوده می‌شود اما نکته آنجاست که باید در تولیدات و نشر کودک و نوجوان نیز بیش از گذشته تلاش شود.
انتشار ۱۷۸ عنوان کتاب جدید
رییس گروه فرهنگی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی نیز با اشاره به اهمیت تولیدات و آثا رحوزه کودک و نوجوان گفت: در حوزه چاپ و نشر توجه به مخاطبان کودک و نوجوان بسیار مطلوب بوده و هر روز هم پررنگ تر می‌شود.
فاطمه حسینی افزود: در سال جاری تاکنون ۱۷۸ عنوان کتاب کودک و نوجوان در استان به چاپ رسیده که عدد قابل توجهی است.
وی با بیان اینکه هم اکنون ۱۵ ناشر تخصصی کودک در استان داریم، ادامه داد: در طول سال گذشته ۷۸۸ عنوان کتاب کودک و نوجوان در استان چاپ شد.
رییس گروه فرهنگی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی گفت: این میزان انتشار کتاب در این گروه سنی نشان از وجود مخاطب علاقه‌مند و نویسندگان و شعرای علاقه‌مند به نوشتن برای این گروه سنی دارد.