به گزارش روز دوشنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، یکی از رویدادهای برجستۀ تاریخ ایران اسلامی‌که ابعاد گوناگونی دارد و از جنبه‌های مختلفی باید به آن نگریست و تأثیر عمیقی بر جامعۀ مسلمان ایران نهاده است، رویداد دردناک حملۀ رضاخان به مردم مسلمان در مسجد گوهرشاد است. طبیعی است اهالی اندیشه و فرهنگ ایران اسلامی نباید اجازه دهند این رویداد تلخ و البته تأثیرگذار و درس‌آموز، از ذهن و ضمیر جامعۀ مسلمان ایران پاک شود و ایرانیان آن را به فراموشی بسپارند و از پندها و هشدارهای آن خود را محروم سازند.
واقعهٔ مسجد گوهرشاد مشهد یا قیام گوهرشاد در ۲۱ تیر ماه سال ۱۳۱۴ از رخدادهای مهم دوران حکومت رضا شاه پهلوی و نخست‌وزیری محمدعلی فروغی به‌شمار می‌آید. خیزش مردم در جریان این واقعه، در اعتراض به اجباری شدن بر سرنهادن کلاه شاپو توسط حکومت مرکزی، رخ داد.
واقعۀ تلخ مسجد گوهرشاد ابعاد گوناگونی دارد و اندیشمندان حوزه‌های گوناگون باید به‌دقت این ابعاد مختلف را متناسب با فهم عموم مردم و با زبان و بیانی خواندنی و جذاب تشریح و تبیین کنند. این واقعۀ دردناک افزون بر اینکه نمودی از نگاه و رفتار حاکمی‌دیکتاتور با عموم مردم است، چگونگی و عمق دشمنی او با اسلام را نشان می‌دهد؛ زیرا تنها گناه قربانیان این جنایت، دفاع از حدود الهی بوده است و رضاشاه در انجام این جنایت هولناک حتی حرمت خانۀ خدا و مرقد شریف امام‌رضا(علیه السلام) را هم نگه نداشت.
برای زنده‌نگه‌داشتن این رویداد تلخ تاریخی و البته بیان تحلیل‌ها و عبرت‌های گوناگون از آن، فقط روایت تاریخی از آن، کافی نیست و باید متخصصان رشته‌های گوناگون از منظرهای مختلف به آن بنگرند و این حادثه را برای مخاطبان روایت کنند. در ادامه، مجمع ناشران انقلاب اسلامی چندین کتاب که به شیوه‌های گوناگون به حادثۀ مسجد گوهرشاد پرداخته‌اند، را معرفی می‌کند تا گام کوچکی در راستای زنده‌نگه‌داشتن یاد و راه شهدای این کشتار بی‌رحمانه بردارد.
چهل‌ویکم
چهل‌ویکم رمانی است نوشتۀ حمید بابایی که در نشر صاد به چاپ رسیده است. نویسنده در این رمان، دو خط داستانی را در یکدیگر ادغام می‌کند که یکی، زندگی جوانی به نام ادریس است که در دوران رضاشاه مأمور نظمیه است و دیگری، کاتبی است که بعد از آشنایی با ادریس، می‌خواهد زندگی او را بنویسد. داستان به ماجرای فرمان کشف حجاب و یکسان‌سازی پوشش توسط رضاشاه می‌پردازد و واکنش‌های به این دستور را به‌خصوص در مشهد پی می‌گیرد و به‌طور ویژه، به درگیری‌های نیروهای نظامی با مردم در مسجد گوهرشاد توجه می‌کند. ادریس از نظامی‌هایی است که به‌اجبار در ماجرای گوهرشاد شرکت کرده و یک تیر هم شلیک کرده است. او بعد از این قضیه، دچار عذاب وجدان می‌شود و قصد توبه می‌کند و می‌خواهد چهل شب در مسجد گوهرشاد عبادت کند تا توبه‌اش پذیرفته شود. در سمت دیگر داستان، کاتب وجود دارد که به‌دلیل دِینی که پدرش به کسی داشته، باید چهل فصل از تذکرةالاولیا را برای آن شخص نگارش کند و این کار را شب‌ها در مسجد گوهرشاد انجام می‌دهد. در همان جاست که با ادریس آشنا و کنجکاو می‌شود تا بداند این چهل شب بر ادریس چگونه خواهد گذشت.
پاریس‌پاریس
درون‌مایۀ داستان پاریس‌پاریس، سودای پاریسی‌کردن شهر مشهد به‌وسیلۀ کشف حجاب زنان و در ادامه، اتفاقات مسجد گوهرشاد در سال ۱۳۱۴ است که در زمان حکومت رضاخان و نخست‌وزیری محمدعلی فروغی رخ داده است. یکی از ویژگی‌های این کتاب بهره‌بردن نویسنده از مستنداتی، همچون روزنامه‌های نوبهار و بهار و شرق آفتاب است. همچنین، سعید تشکری کوشیده است به زوایای پیدا و پنهان این رخداد غم‌انگیز بپردازد و افرادی همچون فتح‌الله پاکروان (استاندار)، محمد رفیع نوایی (رئیس شهربانی)، سرتیپ ایرج مطبوعی (فرمانده لشکر) و افراد دیگری را معرفی کند که مستقیم یا غیرمستقیم در وقوع این حادثۀ دردناک نقش داشتند.
پاریس‌پاریس اثری داستانی و روایتی خواندنی از مجموعه‌حوادثی است که به کشتار مردم مظلوم در مسجد گوهرشاد منجر شد. تشکری در این کتاب به‌خوبی توانسته است چهرۀ واقعی استثمار و استعمار را به تصویر بکشد. زبان روایی ساده و صمیمی، استفاده از زاویه‌دید سوم‌شخص در بیان دیالوگ‌ها، خط داستانی تودرتو و زنجیروار و نیز انسجام روایی از ویژگی‌های این اثر به حساب می‌آیند که بر گیرایی و جذابیت و اثرگذاری آن افزوده است.
قیام گوهرشاد به روایت اسناد
بی‌گمان، قیام مسجد گوهرشاد در سال ۱۳۱۴ یکی از مصادیق مقاومت و شاید جدی‌ترین مقاومت مردم علیه اقدامات ضدمذهبی رضاشاه بود. یکی از ضرورت‌های پرداختن به رویدادهای مهم و سرنوشت‌ساز تاریخی، همچون واقعۀ مسجد گوهرشاد، روایت معتبر و موثق و مدلل حادثه است. داود قاسم‌پور با درک این ضرورت مهم و اساسی دست‌به‌کار نگارش چنین اثری شده است.
داوود قاسم‌پور در کتاب قیام گوهرشاد به روایت اسناد در دو بخش و چهار فصل به روایت قیام مسجد گوهرشاد بر اساس اسناد موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی می‌پردازد. بخش اول به بسترهای شکل‌گیری و زمینه‌های حادثه و سپس شرح واقعه و پیامدهای آن اختصاص دارد. نویسنده در این بخش با تکیه بر اسناد و خاطرات، تصویری گویا از این حادثه ترسیم می‌کند که از سال‌های آغازین سلطنت پهلوی و نخستین تلاش‌های رضاشاه برای اتحاد لباس تا شکل‌گیری قیام و در نهایت، محاکمۀ مقصران آن در سال‌های بعد را در بر می‌گیرد. بخش دوم نیز شامل ۱۱۷ سند تاریخی و مدارک گویا برای روشن‌شدن زوایای گوناگون این قیام مردمی است.
این کتاب را انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ کرده است.
همه‌چیز دربارۀ نهال، دختر طرخان
رمان همه‌چیز دربارۀ نهال، دختر طرخان کتابی با موضوع حمله به مسجد گوهرشاد در جریان اعتراضات مردم مشهد به کشف حجاب توسط رضاخان است. این کتاب را نشر راه یار چاپ کرده است. راوی کتاب، نهال‌سادات، نوۀ حاجی طرخان است که در آن زمان نوجوان بوده است. در واقع کتاب، حدیث نفس نهال از رویدادهای مختلف زندگی خود است. نهال که مادرش را هنگام تولد و پدرش را در کودکی از دست داده و همراه با خواهر بزرگ‌ترش نزد پدربزرگش زندگی می‌کند، مشاهدات خود را در روزهای منتهی به کشتار مردم در مسجد گوهرشاد و نیز سال‌های بعدتر در جوانی و میان‌سالی روایت می‌کند. این روایات به‌گونه‌ای پراکنده و بدون ترتیب زمانی است و مخاطب با کنارهم‌گذاشتن قطعه‌های پازل، با پیشرفت کتاب کم‌کم کلیت داستان زندگی نهال را درمی‌یابد. به‌واسطۀ روایت بخشی از تاریخ، شخصیت‌های حقیقی چون محمدولی خان اسدی (دوست زمان بچگی حاجی طرخان)، فتح‌الله پاکروان، شیخ بهلول و... نیز در کتاب حضور دارند و نقش ایفا می‌کنند.
فضای عجیب رمان، ناشی از شیوۀ روایت آن است که توسط نهال سادات، نوۀ کوچک‌تر حاجی طرخان، انجام می‌گیرد و همین شیوۀ روایت است که خواندن کتاب را سخت می‌کند و شاید مناسب هر مخاطبی نباشد. نهال سادات که به نظر می‌رسد در دوران میان‌سالی قرار دارد، با یادآوری گذشتۀ خود، بخش‌هایی از آن را به‌صورت پراکنده در ذهنش مرور و برای مخاطب کتاب روایت می‌کند.
نویسنده این اثر مصطفی جمشیدی است.
شخصیت‌شناسی قیام گوهرشاد
رضاخان آیت‌الله قمی را دستگیر کرد و به زندان فرستاد. مردم مشهد پس از اطلاع از این توهین رضاخان به این عالم بزرگوار، در خانۀ علمای مشهد جمع شدند و پس از آن، در اعتراض به این اقدام رضاشاه، در مسجد گوهرشاد تحصن کردند. لحظه‌به‌لحظه بر تعداد تحصن‌کنندگان در مسجد گوهرشاد افزوده شد و تعداد آن‌ها به چند هزار نفر رسید. آن‌ها خواسته‌ای جز لغو دستورهای تحمیلی دولت در زمینۀ فرنگی‌مآبی و همچنین آزادی آیت‌الله قمی نداشتند. بسیاری از علمای مشهد در تلگرافی به شاه، از او خواستند آیت‌الله قمی را هرچه سریع‌تر آزاد کند. رضاشاه بدون اینکه پاسخی به این تلگراف دهد، دستور داد پس از سرکوب مردم، همۀ کسانی را هم که پای تلگراف را امضا کرده‌اند، دستگیر کنند.
شب ۲۲تیر۱۳۱۴ در کشتاری عظیم، هزاران نفر در مسجد گوهرشاد شهید شدند و برای مخفی‌ماندن تعداد شهدا، جنازه‌ها را در گودالی در اطراف شهر دفن کردند. مسجد گوهرشاد هفت روز تعطیل شد تا آثار خون و جنایت را از در و دیوار آن پاک کنند. فردای روز واقعه، در مشهد حکومت‌نظامی اعلام شد و بسیاری از علما دستگیر و بعد از محاکمه، راهی زندان یا تبعید شدند...
ایوب خرسندی در این کتاب کوشیده است این رویداد تلخ تاریخ ایران را با معرفی همۀ نقش‌آفرینان آن، برای مخاطب امروز روایت کند.
انتشارات بوی شهر بهشت این کتاب را منتشر کرده است.
حماسۀ گوهرشاد، اشعار برگزیدۀ قیام مسجد گوهرشاد
بی‌گمان، ادبیات، به‌خصوص شعر، یکی از راه‌های بسیار اثرگذار در بیان رویدادها و واقعیت‌های تاریخی و اجتماعی است. مؤسسۀ شاعران پارسی‌زبان با درک درست و دقیق کارآمدی ابزار شعر در انتقال معنا و به‌منظور زنده‌نگه‌داشتن راه و یاد قیام شجاعانه و خونین مسجد گوهرشاد، دو سال فراخوان شعر گوهرشاد برگزار کرد. این اقدام توانست در بین طیف گسترده‌ای از شاعران، شور و شوقی برای سرودن اشعاری دربارۀ این قیام خونین بیافریند و اولین جشنوارۀ ملی قیام گوهرشاد شکل بگیرد.
کتاب حماسۀ گوهرشاد یکی از دستاوردهای این همایش فاخر و اسلامی و دغدغه‌مند است. علیرضا قزوه که یکی از شاعران بنام و برجستۀ معاصر ماست، زحمت گزینش این اشعار را بر عهده گرفته و مجموعه‌ای ارزشمند از این اشعار را گرد هم آورده است. محوریت اشعار این کتاب موضوعاتی همچون حماسۀ قیام گوهرشاد، مسجد تاریخی گوهرشاد و نیز عفاف و حجاب و حیاست. این اثر شامل قالب‌های شعری متنوعی همچون سپید و نیمایی است. اشعاری از علیرضا قزوه، مصطفی محدثی خراسانی، ابوالقاسم حسینجانی، علی داودی و... در این مجموعه به چشم می‌خورد.
مؤسسۀ شاعران پارسی‌زبان این کتاب را چاپ کرده است.
حکایت کشف حجاب
یکی از رویدادهای اجتماعی تأثیرگذار تاریخ ایران، دستور کشف حجاب در دورۀ پهلوی اول است. این موضوع ابعاد بسیاری دارد و پژوهشگران از منظرهای گوناگونی این موضوع را واکاوی کرده‌اند. کتاب حکایت کشف حجاب نیز به ابعاد گوناگون همین موضوع می‌پردازد. فصل اول با عنوان «کشف حجاب: دیدگاه، انگیزه، نتایج» سیر توطئۀ کشف حجاب را در زنجیرۀ هجوم فرهنگی غرب نشان می‌دهد.
فصل دوم، «اسناد خشونت رضاخانی و مقاومت مردمی»، دربردارندۀ اسنادی از کتاب خشونت و فرهنگ (اسناد محرمانۀ کشف حجاب) است که سازمان اسناد و مدارک ملی ایران منتشر کرده است. فصل سوم با عنوان «وقایع مهم حرم حضرت معصومه و مسجد گوهرشاد مشهد» به چگونگی این دو واقعه و نقش علمای بزرگ در این حوادث و مبارزه‌ای که با این دستور رضاشاه انجام دادند، اختصاص دارد.
فصل چهارم، «حکایات و خاطرات»، بازگوکنندۀ مشاهده‌های حاضران این رویداد تاریخی از زبان جمعی از علما و عده‌ای از اهالی تهران است. عنوان فصل پنجم «زن و حجاب از دیدگاه اسلام و غرب» است. نویسندگان در این فصل با ارائۀ بخش‌هایی از بیانات امام خمینی و رهبر معظم انقلاب، تفاوت این دو دیدگاه را بیان می‌کنند.
انتشارات قدر ولایت این کتاب تهیه شده یک گروه از نویسندگان را منتشر کرده است.
قیام گوهرشاد
احمد پازوکی در کتاب قیام گوهرشاد یکی از رویدادهای مهم دورۀ رضاشاه، یا به‌بیان‌دیگر، یکی از جنایت‌های بزرگ رضاشاه را بررسی می‌کند که برخی از محققان آن را بزرگ‌ترین جنایت عصر پهلوی اول نامیده‌اند. رضاشاه سودای خام غربی‌کردن ایران اسلامی را در سر می‌پروراند و در این راه، از همتای خود در ترکیه الگو می‌گرفت و می‌کوشید به هر وسیله‌ای، این خواب آشفتۀ خود را به واقعیت تبدیل کند. او در راه دست‌یافتن به این هدف از هیچ اقدامی چشم نپوشید و تا توانست، با تمام مظاهر اسلامی، از عزاداری امام‌حسین (ع) تا حجاب و عفاف دشمنی کرد و کوشید با اجباری‌کردن کلاه پهلوی و شاپو و در نهایت، کشف حجاب، ایران اسلامی را غربی و مدرن و پیشرفته کند.
قیام گوهرشاد که در اعتراض به این اقدامات رضاشاه شکل گرفت، واکنش طبیعی مردم به اقدامات این مرد مستبد و خون‌خوار بود. او به‌شدت این قیام را سرکوب کرد و هزاران نفر را به شهادت رساند. احمد پازوکی در این اثر با رویکرد تاریخ شفاهی، به سراغ افراد حاضر در قیام گوهرشاد و مطلعان آن حادثه رفته و با طرح پرسش‌های دقیق کوشیده است تا ابعاد و زوایای آن واقعه را برای خوانندگان روشن سازد.
مرکز اسناد انقلاب اسلامی انی کتاب را به چاپ رسانده است.
اوسنۀ گوهرشاد
در سکوت و بی‌توجهی جامعۀ هنرمندان و نویسندگان کشور در قبال رویداد تلخ مسجد گوهرشاد، سعید تشکری پُرکارترین نویسنده دربارۀ جنایت کشتار مردم در مسجد گوهرشاد به دست نیروهای رضاشاه است. او آثار گوناگونی در این باره نوشته است و نقش پُررنگی در احیای این رویداد مهم و سرنوشت‌ساز تاریخ ایران ایفا کرده و شایستۀ تقدیر و ستایش است.
«اوسنه» به‌معنای افسانه است و کتاب اوسنۀ گوهرشاد مجموعه‌داستان‌هایی خیالی و مرتبط با هم و با سبک و بیانی نو دربارۀ فاجعۀ ۲۱تیر۱۳۱۴ و شهادت و سرکوب خونین قیام مردم در مسجد گوهرشاد است. البته تشکری در این داستان‌های جذاب و خواندنی، به زندگی گوهرشاد بیگم در دورۀ تیموریان نیز پرداخته و روایت‌هایی از آن را نیز آورده است. این رمان با استفاده از تکنیک‌های فانتزی و جان‌بخشی به شخصیت‌های داستان در زمان‌های گوناگون، موقعیت‌هایی فوق‌العاده برای خواننده می‌آفریند. در کتاب اوسنۀ گوهرشاد روایت‌هایی دربارۀ مسجد گوهرشاد، دوران تجدد رضاخانی، فاجعۀ کشتار مردم در این مسجد، شهر پاریس و... به چشم می‌خورد و داستان‌هایی موازی در قرن‌های گذشته و معاصر پیش چشم نقش می‌بندد.
انتشارات به‌نشر این کتاب را منتشر کرده است.