امیرحسین گرکانی روز شنبه در گفت و گو با خبرنگار گروه دانشگاه و آموزش ایرنا در پاسخ به این سوال که مشارکت های مردمی برای تقویت مدیریت بحران جامعه محور و ترویج فرهنگ ایمنی در جامعه را چگونه ارزیابی می کنید، اظهار داشت: در رابطه با حضور و مشارکت مردم و تشکل های مردم نهاد در مراحل مختلف و در سطوح مختلف برنامه ریزی، در نظریات جدید حکمروایی، روی آوردن به شیوه مشارکتی به طور کلی در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی ها و توجه به مسئولیت‌پذیری اجتماعی یک ضرورت تلقی می شود و اساس توسعه پایدار در سطوح محلی، ملی و بین المللی را تشکیل می دهد.
وی ادامه داد: تشکل های مردمی با حضور در جایگاه های مختلف در نیل به برنامه ریزی مشارکتی نقش مهمی دارند، همانطور که در بند ۸ اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، بر مشارکت عامه مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خودشان تاکید شده است.
رییس پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت بلایای طبیعی توضیح داد: در سند چشم انداز ۲۰ ساله نظام جمهوری اسلامی ایران نیز تاکید بر پیوستگی دولت و مردم در امور مختلف، تاکید بر تحکیم الگوی مردم سالاری دینی، توسعه کارآمد، نواندیشی و پویایی فکری و اجتماعی و حمایت از نهادهای عمومی و مؤسسات و خیریه های مردمی دیده می شود.
گرکانی اضافه کرد: در قانون مدیریت بحران کشور نیز در ماده ۱ قانون، موضوع ارتقای توانمندی جامعه و در بند (ذ) ماده ۹ نیز موضوع توسعه مشارکت های مردمی برای تقویت مدیریت بحران جامعه محور و ترویج فرهنگ ایمنی در جامعه و تدوین سازوکارهای حمایتی و تشویقی در چرخه مدیریت بحران طرح شده است.
وی با اشاره به اینکه در هنگام تدوین اسناد ذیل قانون نیز بر نقش تشکل‌ها تاکید شد، اظهار داشت: به عنوان مثال، در برنامه ملی بازسازی و بازتوانی، تاکید شده است که نظام تشکیلاتی بازسازی و بازتوانی بر اساس هم‌افزایی و هماهنگی بین نهادهای بخش دولتی، عمومی، خصوصی و مردم‌نهاد انتظام می‌یابد یا در برنامه ملی کاهش خطر حوادث و سوانح به استفاده از ظرفیت تشکل‌های مردم‌نهاد در مواردی همچون فرهنگ‌سازی کاهش خطر اشاره شده است.
رییس پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت بلایای طبیعی افزود: بنابراین هر چه بیشتر این تشکل‌ها در کشور جنبه‌های عینی پیدا کنند، جامعه به مشارکت نیروهای مردمی نزدیک تر می‌شود، وجود تشکل‌ها می تواند به عنوان پیوند و واسطه ای میان مردم و دولت ها باشد، خواسته ها و نظرات مردم را بشنود و در قالب طرح ها و برنامه های اجرایی ارائه کند و در واقع پررنگ کردن نقش تشکل ها منجر به حضور بیشتر مردم می شود.
وی گفت: در ایران تشکل های مردم نهاد و سازمان های خیریه در حوزه های مختلفی فعال هستند که حضور آنان مزیت هایی از قبیل همبستگی نزدیک با جامعه، به ویژه با گروه‌های آسیب‌پذیر، انعکاس نیازها و آرمان های مردم به نهادهای مسئول، تعهد به انجام کارهای بشردوستانه، اعتبار و مشروعیت از دیدگاه گروه‌های هدف، کارآمد بودن و انعطاف‌پذیری، قدرت جلب مشارکت مردم و قدرت جلب افراد حرفه‌ای و متخصص را به دنبال دارد.
گرکانی، تعهد به شفافیت و پاسخ‌گویی، همراه داشتن نیروی داوطلبان، توان سریع برای بسیج منابع در زمان نیاز به کمک های اضطراری، الگوسازی نوین و متناسب با جوامع محلی، مشارکت در فرآیند تهیه، اجرای و پایش برنامه ها و پوشش ابعادی که دولت به واسطه ابعاد سانحه امکان ورود به آن را ندارد از دیگر مزیت های تشکل های مردم نهاد و سازمان های خیریه در ایران عنوان کرد.
رییس پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت بلایای طبیعی تصریح کرد: بنابراین توجه به نقش تشکل های مردم نهاد در کمک به مدیریت بحران بیانگر قدرت و توانایی آنها به عنوان ظرفیتی بالقوه برای عبور از مشکلات و بحران ها است.
وی تاکید کرد: تشکل های مردم نهاد در مراحل مختلف بحران می توانند نقش موثری را ایفا کنند. به عنوان مثال در مرحله پیشگیری و کاهش خطر در زمینه ارتقای آگاهی عمومی، توان‌افزایی جوامع محلی و افزایش تاب‌آوری، تقویت سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی، در مرحله پاسخ در مقابل بحران در زمینه فراخوانی نیروهای آموزش‌دیده جهت حضور در مناطق آسیب دیده، جلب مشارکت مردمی و محلی، ایجاد تعامل میان جوامع محلی و دستگاه‌های اجرایی، تعامل با رسانه ها و در مرحله بازسازی و بازتوانی نیز با ارائه طرح‌ها و برنامه های حمایتی مبتنی بر جوامع محلی و تعامل با افکار عمومی می توانند نقش موثر و ویژهای داشته باشند.
وی یادآور شد: از این رو تشکل‌های غیردولتی در حوزه فعالیت‌های خیرخواهانه و انسان‌دوستانه، سال‌هاست که در جامعه ایران حضور داشته‌اند که می توان به عنوان نمونه به حضور آنها در زلزله بم اشاره کرد که یکی از مسائلی که این حادثه را تا حد زیادی از سایر حوادث طبیعی ایران متمایز می ساخت، حضور گسترده سازمان های غیر دولتی داخلی و خارجی در بم بود. بعد از زلزله بم به درخواست مقامات رسمی ایران، نهادهای سازمان ملل که در انواع گوناگون بحران ها وارد می شوند تقریبا به صورت یکپارچه در بم حضور یافتند. هم زمان بیش از ۳۰ سازمان غیردولتی ایرانی نیز در بم حضور یافتند. این تجربه برای ایران کم نظیر بود. در حوادث گذشته معمولا هلال احمر، تعداد معدودی از سازمان های بین المللی امدادرسانی اضطراری و تعداد اندکی از تشکل های ایرانی حضور داشتند.
گرکانی گفت: تا پیش از وقوع این زلزله در شهرستان بم در تاریخ ۵ دی ۱۳۸۲ تنها دو تشکل غیردولتی به نام های موسسه نوباوران جوان بم و سبزاندیشان کویر بم در این شهر مشغول به فعالیت بوده اند. متاسفانه با توجه به گستردگی و تاثیر ژرف این فاجعه بر مردم شهر بم، این دو تشکل نوپا و جوان نیز با از دست دادن نیروهای انسانی، تجهیزات و امکانات دچار آسیب‌های جدی شدند. اما همزمان با حضور تعداد بیشماری از داوطلبان و اعضای سازمان های غیردولتی داخلی و بین‌المللی، شاهد آغاز به کار مجدد تشکل‌های مردمی با حضور و تلاش ساکنان محلی در شهر بم بودیم که نقش‌های گوناگونی مثل ارائه خدمات درمانی به آسیب دیدگان، حمایت و نگهداری از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، حمایت و نگهداری از معلولان و فعالیت های محیط زیستی را بر عهده گرفتند.
وی ادامه داد: همچنین در زلزله سال ۹۶ کرمانشاه نیز، با مشارکت کم‌نظیر گروه‌های مردم و تشکل های مردم نهاد روبرو بودیم. شبکه مجازی در این سانحه به ابزاری برای جمع‌آوری و ارسال کمک تبدیل شد و با توجه به ابعاد سانحه، تشکل های مردم نهاد نقش مهمی در این سانحه ایفا کردند. اما عدم مدیریت بر نحوه جذب، هدایت و توزیع کمک‌ها بیش از پیش لزوم تعامل این نهادها با دولت‌ها را پررنگ کرد.
رییس پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت بلایای طبیعی با اشاره به برخی از نقاط ضعف تشکل های مردم نهاد و ناهماهنگی ها با مسئولین دخیل در امر مدیریت بحران و سوانح در زلزله غرب کرمانشاه نیز اشاره کرد و افزود: در این سانحه، عدم هماهنگی تشکل‌های مردمی باعث بی‌نظمی و چالش‌های در توزیع کمک‌ها و بهره‌مندی اقشار مختلف از آنها شد، همچنین تخصیص نامتعادل کمک‌ها به صورتی که برخی افراد به میزان بیشتری از کمک‌ها بهره‌مند شدند، موجب منازعاتی بین مردم شد.
وی عنوان کرد: مواردی همچون استقرار کانکس‌های اسکان موقت در نواحی پرخطر مانند بستر رودخانه‌ها، در معابر، در زمین‌های دارای مالکیت خصوصی و نظایر آن باعث بروز مشکلاتی شده بود. همچنین در مرحله اسکان موقت، کیفیت پایین کانکس‌های توزیع‌شده از سوی مردم و تشکل‌های مردمی یا مشکلاتی در نصب کانکس‌ها به دلیل عدم نظارت فنی، موجب بروز مشکلاتی ازجمله آتش‌سوزی و یا جابه‌جایی کانکس در اثر بادهای شدید منطقه شد.
گرکانی اظهار داشت: عدم شناسایی افراد بومی که در اثر سانحه آسیب دیده‌اند توسط تشکل‌های مردم و عدم هماهنگی با دولت، موجب سوء‌استفاده افراد غیربومی و بهره‌مندی نادرست از کمک‌های مردمی شد؛ همچنین در این سانحه با توجه به عدم نظارت بر حضور تشکل‌های مردمی، افراد زیادی در قالب تشکل‌ها در منطقه حضور پیدا کردند و دست به سوء‌استفاده‌های مختلف مالی و نظایر آن کردند.
وی افزود: بالا رفتن سطح توقعات مردمی به دلیل حضور بالای تشکل‌های مردمی در برخی موارد منجر به کاهش مشارکت مردم در مراحل مختلف بازسازی و بازتوانی شد، آسیب‌هایی همچون اجاره کودکان معلول جهت دریافت کمک از سوی تشکل‌های مردمی از دیگر آسیب‌های حضور مدیریت‌نشده این نهادها در منطقه سانحه‌دیده بود.
رییس پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت بلایای طبیعی یادآور شد: در حالی که تشکل‌های مردم‌نهاد در کنار دولت می‌توانست به افزایش سرمایه اجتماعی کمک کند، تبلیغات منفی این تشکل‌ها به دلیل عدم تعامل با دولت، منجر به کاهش اعتماد مردم به دولت شد، وعده‌های محقق‌نشده از سوی برخی از تشکل‌های مردمی منجر به تاخیر در بازسازی مسکن برخی مردم شد که این موضوع با مشکلاتی همچون گران شدن مصالح و نظایرآن در طول زمان همراه شد و بازسازی مسکن برخی مردم را دچار چالش‌های جدی کرد.
وی خاطرنشان کرد: در حالی که به عنوان مثال در مرحله اسکان موقت، کمبود سرویس بهداشتی در منطقه در ماه‌های اول بعد از سانحه موجب مشکلاتی برای مردم شد و در حالی که فرایند تامین کانکس توسط دولت با سرعت نسبتا خوبی صورت گرفت، تمرکز تشکل‌های مردمی نیز بر تامین کانکس مسکونی بود. این امر موجب شد که مردم به جای دریافت کانکس از دولت، نسبت به دریافت کانکس از گروه‌های مردمی اقدام کرده و مبلغ اجاره‌ها را از دولت دریافت کنند. در عوض با مشکلات کمبود سرویس بهداشتی دست و پنجه نرم کنند. هدایت کمک‌های مردمی در این بخش می‌توانست یک چالش جدی در دوران انتقال را پاسخگو باشد.
گرکانی گفت: در این میان تجربه تعامل یکی از خیریه‌ها در سرپل‌ذهاب با شهرداری و ایجاد شهرک احسان نشان داد که این تعامل منجر به نظم در تامین اسکان موقت، تخصیص به افراد نیازمند واقعی، مدیریت بهتر شهرک شده است.
وی با اشاره به اینکه در کنار تاثیرات مثبت حضور تشکل های مردم نهاد در فرآیند مدیریت بحران، چالش هایی نیز وجود دارد، اظهار داشت: ارتباط متقابل سازمان های مردم نهاد با هم، ارتباط و تعامل متقابل سازمان های مردم‌نهاد با دولت، تعامل با رسانه ها، دسترسی به اطلاعات برای افزایش بهره وری و جلوگیری از موازی کاری، چگونگی مداخله در مدیریت بحران، عدم وجود شبکه تخصصی تشکل های مردم نهاد مدیریت بحران در سطح کشور برخی از این چالش ها هستند.
رییس پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت بلایای طبیعی به چهارچوب نحوه تعامل تشکل های مردم نهاد با مردم آسیب‌دیده (به عنوان مثال می‌توان به آسیب‌های همچون روابط نامشروع بین برخی نیروهای تشکل‌های مردمی با مردم آسیب‌دیده) اشاره کرد و گفت: مدیریت نشدن ظرفیت‌های تشکل‌های مردم‌نهاد و در مواردی به هدر رفتن این ظرفیت، عدم مدیریت حضور تشکل‌های مردمی در سوانح منجر به سوء‌استفاده برخی افراد در قالب تشکل‌ها می شود که می توان به مواردی مانند سوء‌استفاده مالی از کمک‌های مردمی، سوء‌استفاده جنسی از مردم آسیب‌دیده و موارد مشابه اشاره کرد.
وی افزود: با توجه به چالش هایی که تشکل های مردم نهاد با آن روبرو هستند که به برخی از آنها اشاره شد و همچنین به علت آسیب ها و تهدیدهایی که عدم وجود ساختار مشخص در پی داشت، نیاز به ساماندهی نقش و جایگاه این تشکل‌ها حس می شد که در آیین نامه های ذیل قانون مدیریت بحران کشور سعی شده کمبودهای موجود پوشش داده شود.
گرکانی با اشاره به بحث آیین نامه های ذیل قانون مدیریت بحران کشور نیز گفت: در راستای بند (ذ) و (ژ) ماده ۹ قانون مدیریت بحران کشور مصوب هفتم مرداد ۱۳۹۸ مجلس شورای اسلامی، تدوین «آیین‌نامه سازماندهی و استفاده از ظرفیت تشکل‌های مردمی، نیروهای داوطلب و بخش خصوصی در مدیریت بحران» با بهره‌گیری از نقطه‌نظرات اساتید مجرب دانشگاهی و مدیران و نمایندگان دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط مدیریت بحران توسط پژوهشکده سوانح طبیعی تهیه شده است.
وی افزود: بر اساس قانون مدیریت بحران کشور، توسعه مشارکت های مردمی برای تقویت مدیریت بحران جامعه‌محور و ترویج فرهنگ ایمنی در جامعه از طریق برنامه ریزی و هماهنگی برای آموزش، سازماندهی و استفاده از ظرفیت تشکل های مردمی، نهادهای غیردولتی، فدراسیون های ورزشی، نیروهای داوطلب مردمی و بخش خصوصی در مدیریت بحران، تدوین سازوکارهای حمایتی و تشویقی جهت آموزش و ارتقای آمادگی مردم در برابر بحران از وظایف سازمان مدیریت بحران شمرده شده که در تدوین این آیین نامه از تجربیات و نقطه نظرات نمایندگان تشکل ها و سازمان های غیرمردمی و داوطلب استفاده شده به این شکل که از آنها برای شرکت در جلسات کمیته مربوطه دعوت شده و در مجموع ۱۹۶ نفرساعت کار کارشناسی روی تدوین این آیین نامه صورت گرفته است.
رییس پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت بلایای طبیعی گفت: در نهایت آیین‌نامه سازماندهی و استفاده از ظرفیت تشکل‌های مردمی، نیروهای داوطلب و بخش خصوصی در مدیریت بحران که در ۱۶ ماده تهیه شده، در تاریخ ۲۹ شهریور ۱۳۹۹ از سوی وزارت کشور جهت طرح موضوع در هیات وزیران و سیر مراحل تصویب به معاون اول رئیس جمهور ارسال شده و به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دفتر هیات دولت، جهت سیر مراحل تصمیم گیری به کمیسیون امور اجتماعی و دولت الکترونیک هیات دولت ارائه شده است.
وی اظهار داشت: همچنین در اجرای بند (ژ) ماده ۹ و جزء ۳ بند (ب) ماده ۱۴ این قانون، تدوین «آیین‌نامه جذب، هدایت و توزیع کمک‌های داخلی در مدیریت بحران» هم در دستور کار پژوهشکده سوانح طبیعی قرار گرفت. بر اساس قانون مدیریت بحران کشور، جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران موظف است با همکاری کمیته امداد امام خمینی (ره)، سازمان بسیج مستضعفین، سازمان بهزیستی کشور، وزارت امور خارجه و سایر دستگاه‌های مرتبط موضوع ماده (۲) این قانون، اقدامات لازم در زمینه جذب، هدایت و توزیع کمک‌های غیردولتی داخلی و خارجی را با رعایت اصل هشتادم قانون اساسی انجام دهد. طبق این قانون، هرگونه دخل و تصرف، استفاده و تصاحب کمک‌های یادشده توسط اشخاص حقیقی و حقوقی به صورت غیر مجاز ممنوع است.
گرکانی ابراز امیدواری کرد که با گسترش هر چه بیشتر فرهنگ مشارکت، حضور هرچه بیشتر نیروهای مردمی و داوطلب و توجه هر چه بیشتر به فرهنگ مشارکت و مسئولیت پذیری اجتماعی و قدردانی از نوعدوستی نهادهای داوطلب و مردم‌نهاد و اصلاح ساختارهای موجود برای تسهیل حضور آنان در مدیریت بحران، گام مهمی در روند توسعه اجتماع محور و تکامل جامعه به خصوص در مواقع بروز بحران و تقویت پیوندهای اجتماعی برداشته شود.