قطعی برق در روزهای اخیر به یکی از معضلات بسیاری از شهروندان و به ویژه تهران بدل شده که از قضا هم‌زمانی آن با مساله کرونا، عملا مشکلات موجود را مضاعف کرده است. در اذهان عمومی این سوال مطرح است که با توجه به منابع عظیم نفت و گاز و همچنین پیشرفت‌های حاصل شده در بخش انرژی اتمی و خورشیدی که به نوعی منابع مهم تولید برق محسوب می‌شوند، چرا با کمبود برق مواجهیم و دلیل اصلی قطعی برق در دوران کنونی چیست؟
پژوهشگر ایرنا در این خصوص سوالات مربوطه را در گفت‌وگویی با «سیدمحمدتقی بطحایی» استاد دانشگاه صنعتی خواجه‌نصیرالدین طوسی و یکی از متخصصان حوزه صنعت برق مطرح کرده که مشروح پاسخ‌ها را با هم می‌خوانیم.
بطحایی از استادان باسابقه صنعت برق است که با اشاره به بیش از ۱۰ روش تولید برق در کشور و همچنین ارایه راهکارهای بسیاری از مسایل و مشکلات این حوزه، خاموشی‌های اخیر را بیشتر ناشی از مشکلات مدیریتی و فرسودگی شبکه برق در ایران می‌داند.
ایرنا: در ابتدا توضیح بفرمایید که در ایران به چند روش برق تولید می‌شود؟
بطحایی: خوشبختانه با توجه به توانایی‌های علمی و عملی در صنعت برق در ایران، هم‌اکنون متخصصان این حوزه موفق شده‌اند تا به بیش از ۱۰ روش تولید برق در کشور دسترسی داشته باشند. اگرچه با توجه به وجود منابع فسیلی محوریت تولید برق بر اساس نیروگاه‌های فسیلی بوده، اما متخصصان ایرانی توانسته‌اند تا تمامی منابع لازم برای تولید برق را در داخل کشور بسازند، اما باید در نظر داشت که مشکلات اصلی در زمینه بهره‌برداری از این منابع به دوران بعد از ساخت باز می‌گردد که در جای خود قابل بررسی است. در حال حاضر بعد از نیروگاه‌های فسیلی، باتوجه به شرایط جغرافیایی و پستی و بلندی‌های طبیعی، نیروگاه‌های برق‌آبی در رتبه دوم قرار دارند. این منابع هم با توجه به این‌که به صورت مستقیم قابلیت تبدیل به انرژی برق را ندارند همواره درصدی از اتلاف انرژی را هم دارند. بنابراین غیر از نیروگاه‌های فسیلی و آبی، سایر نیروگاه‌ها یعنی، خورشیدی، بادی، پیل‌سوختی، ترموکوبل(استفاده از حرارت آب چشمه‌های آب گرم سرعین برای تولید برق)، زمین گرمایی(استفاده از حرارت زمین برای تولید برق، مشگین‌شهر)، بازیافت زباله و تولید برق، استفاده از انرژی جزر و مد دریایی و... هم در ایران ایجاد شده‌اند، اما بحث تولید برق از آن همچنان با ایراداتی روبرو است.
در این زمینه آن‌قدر پیشرفت داشتیم که حتی یکی از دانشجوهای دانشگاه خواجه نصیر پژوهش دقیقی را مبنی بر فرصت‌های تولید برق در ایران را به تفکیک هر استان انجام داد و مشخص شد که هر استان ایران چه پتانسیلی را برای ایجاد چه نوع نیروگاهی دارد. البته باید درنظر داشت که نباید اجازه داد تا سیاست در علم دخالت داشته باشد. مثلا با استفاده از نرم‌افزارهای موجود برای ایجاد نیروگاه برق «شهید رجایی»، منطقه ورامین برای این کار انتخاب شد اما رییس جمهور وقت برای ایجاد فرصت‌های شغلی این نیروگاه را به قزوین منتقل کرد. البته این اقدام از نگاه بسیاری ایرادی ندارد و مسایل سیاسی و اجتماعی هم در جای خود قابل تامل است.
بنابراین توان علمی متخصصان تربیت شده در دانشگاه‌های کشور و به ویژه دانشگاه خواجه نصیر به اندازه‌ای است که تمامی راه‌های شناخته شده تولید برق در کل دنیا را در داخل کشور ایجاد کرده‌اند و حتی برخی هم به عرصه بهره‌برداری رسیده‌اند.
ایرنا: ظرفیت تولید برق در ایران تا چه حد است؟
بطحایی: ایران سرزمینی است که امکان استفاده از هر چیزی برای تولید برق را در خود دارد. مثلاَ حتی کویرهای ما نیز به لحاظ پتانسیل و تولید انرژی مانند منابع نفت و گاز هستند چرا که بیش از ۱۱۴ عنصر از جدول معروف «مندلیف» در آن وجود دارد که به عنوان یک منبع عظیم انرژی شناخته می‌شود. بنابراین منابع تولید برق این‌قدر در این کشور زیاد است که حتی بدون فروش نفت هم می‌توان تنها با تولید و فروش برق به جهان، کشور را اداره کرد. امروزه تمام کشورهای جهان به برق نیاز دارند و ایران با توجه به نیروی انسانی متخصصی که در داخل تربیت می‌شود میتواند تولید زیادی در عرصه برق داشته باشد اما متاسفانه به این نیروی انسانی چندان بهایی داده نشده و غالب این این افراد بعد از مدتی به خارج از کشور مهاجرت می‌کنند.
به عنوان مثال سنگاپور تنها یک کشور-شهر است که با خرید نفت از همه جهان آن را به فرآورده‌های بهداشتی و صنایع تبدیلی پایین دستی نفت تبدیل کرده و با قیمت بسیار بالایی می‌فروشد. این پتانسیل در ایران هم وجود دارد. چندان‌که اخیرا حتی یکی از دانشجوهای ما موفق به اختراع دستگاهی شد که با استفاده از انرژی گاز طبیعی توان تولید حتی بنزین را هم داشت. بنابراین گنجایش تولید برق در ایران بسیار بالا است و متخصصان داخلی توان این را دارند که از هر پتانسیلی برای تولید برق استفاده کنند. البته توان تولید فعلی برق در ایران ۸۰ هزار مگاوات است که تنها از ۵۶ هزار مگاوات آن استفاده می‌شود. بیشترین میزان تولید هم ابتدا از نیروگاه‌های فسیلی، آبی و در نهایت هزار مگاوات از انرژی اتمی است. البته نیروگاهی هم در «سیاه‌بیشه» وجود دارد که به نوعی از انرژی پمپ و توربین برای تولید برق بهره می‌برد. یعنی از اواخر شب تا صبح که برق ارزان و کم مصرف هست، آب از نقطه‌ای به نفطه دیگر پمپ شده و در ساعات اوج مصرف این آب مجدد با ریزش به پایین دست موجب چرخش توربین شده و برق تولید می‌کند. البته به غیر از نیروگاه‌های یاد شده، بهره‌گیری از سایر موارد در شرایط فعلی، «گندم کاشتن در باغچه» است. از این موارد سرجمع ۸۰ هزار مگاوات ظرفیت تولید برق وجود دارد. اما ایران این ظرفیت را دارد تا برق کل جهان را هم تولید کند که به هر دلیل این اتفاق رخ نمی‌دهد.
ایرنا: تولید استاندارد برق در ایران و با توجه به شرایط زیست محیطی و توسعه پایدار، تا چه اندازه‌ای است؟
بطحایی: بحث استاندارد در تولید برق بسیار مهم است. مثلا «جایابی» برای احداث نیروگاه بسیار حیاتی است چرا که مطابق با استانداردهای زیست محیطی، اگر این نیروگاه‌ها موجب تخریب محیط زیست بشوند، قطعاً با جریمه‌های سینگینی روبرو خواهند شد. حتی نیروگاه‌های فسیلی هم برای تولید برق به آب نیاز دارند. این که ما جایابی نیروگاه شهیدرجایی را در ورامین تعیین کرده بودیم، به دلیل وجود منابع آبی بود. بنابراین استانداردهای زیادی در این حوزه وجود دارد. چنانچه بدان اشاره داشتم هم‌اکنون همه استان‌های کشور مورد مطالعات آمایش سرزمینی قرار گرفته‌اند که نشان می‌دهد هر استان کشور چه پتانسیلی برای تولید برق و ایجاد نیروگاه دارد و جا دارد تا وزارت نیرو بتواند با ایجاد رابطه درست با دانشگاه از این ظرفیت بالا در زمینه تحقیقات استاندارد، استفاده لازم را ببرد.
ایرنا: دلایل اصلی قطعی و کمبود برق چیست؟
بطحایی: در این حوزه باید به چند نکته مهم توجه داشت. یکی «مدیریت تولید» و دیگری «مدیریت مصرف» است. اما علت اصلی مشکلات کنونی قطعی برق، در رابطه با مدیریت تولید برق است. در رابطه با سرمایه‌گذاری باید بازگشت سرمایه هم مد نظر قرار بگیرد. مثلا زمانی‌که یک نیروگاه به دلیل فرسودگی از مدار خارج می‌شود باید یک جایگزین برای آن وجود داشته باشد. هم‌اکنون اقتصاد مدیریت تولید برق بسیار ضعیف است. برق بدون در نظر گرفتن مواد اولیه و قیمت آن، هم‌اکنون ۱۱۰ تومان برای هر کیلووات ساعت تمام می‌شود اما با قیمت ۶۰ تومان در اختیار مصرف کننده قرار می‌گیرد. این کار یعنی یک اقتصاد ورشکسته در زمینه برق. بنابراین باید برای تعیین قیمت در مدیریت تولید به این نکات توجه داشت. هم‌اکنون قیمت برق برای تمامی مصرف کنندگان به یک اندازه است. که این کار درست نیست. باید مدیریت تولید قیمت برق را به صورت پلکانی بالا برد تا حداقل در زمینه مصرف بتوان به نتایج قابل قبولی دست یافت. یعنی تا یک میزان مشخصی به صورت یارانه‌ای و از یک میزان بالاتر قیمت به صورت پلکانی افزایش یابد تا مصرف برق متعادل شده و موجب قطعی برق نشود. امروزه قیمت برقی که یک مصرف کننده پر مصرف می‌پردازد با قیمت برق یک مشترک کم مصرف یک اندازه است. چنین کاری به دلیل ناکارآمد بودن اقتصادی، موجب فرسودگی سیستم تولید شده و از این جهت و با این رویکرد وزارت نیرو به دلیل این‌که درآمد لازم را ندارد دیگر امکان ساخت نیروگاه جدید را هم ندارد. این خلا تا پیش از این توسط دولت و با تزریق پول حاصل از فروش نفت جبران می‌شد اما هم‌اکنون چنین چیزی دیگر امکان ندارد. بدین ترتیب می‌توان گفت مدیریت تولید برق در ایران علمی نیست! این کمبود هم موجب قطعی مکرر برق شده است.
ایرنا: راهکارهای فوری و بلند مدت برای تولید برق در ایران کدامند؟ لطفا توضیح دهید.
بطحایی: قطعا برای جلوگیری از قطعی برق، تعطیلی کارخانجات پرمصرف برق مهم است اما باید توجه داشت که نباید همه صنایع را با یک چوب راند. مثلا تعطیلی دانشگاه به دلیل کاهش مصرف برق کار درستی نیست، چرا که با بستن دانشگاه آینده تولید و فناوری در یک کشور را به چالش می‌کشد. مصرف انرژی برق در ایران نسبت به سایر کشورها بسیار بالاست. در همه دنیا استفاده از تکنولوژی B.M.S (Building Management System)مدیریت مصرف وجود دارد اما در ایران اصلا بدین صورت نیست و مصرف انرژی برق بدون برنامه بسیار بالا است.
در زمینه کاهش مصرف باید باز هم به راهکارهای علمی و دانشگاهی توجه داشت. مثلاً استفاده از انرژی برق برای سیستم سرمایشی در فصل تابستان بالا است. اما یکی از دانشجویان این دانشگاه(خواجه نصیر) موفق شده تا با استفاده از سیستم حرارتی موتورخانه‌های هر منزل مسکونی انرژی سرمایشی لازم را تامین کند. مثلا شرکتی که به دست یکی از فارغ‌التحصیلان این دانشگاه تاسیس شده در همین زمینه فعالیت دارد که نه تنها موجب کاهش مصرف برق شده بلکه موجب اشتغال تعداد زیادی از جوانان هم شده است. مثلاً در تابستان نزدیک به ۳۰ هزار مگاوات برق برای سیستم‌های سرمایشی استفاده می‌شود که با یک راهکاری از این دست می‌توان به نتایج بسیار قابل قبولی دست یافت. یعنی اگر انرژی گاز که در تابستان کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد در سیستم موتورخانه قرار گرفته و ایجاد حرارت بکند، هم آب گرم لازم در اختیار منازل هست و هم انرژی لازم برای تبدیل شدن به سرمایش در اختیار قرار دارد.
بهره‌گیری از «بازیافت انرژی» هم راهکار دیگری است. مجددا بازهم یکی از دانش‌آموختگان این دانشگاه موفق شده تا با استفاده از انرژی آسانسور در زمان بالا و پایین رفتن، برق مورد نیاز را تامین کند. تنها از بازیافت انرژی آسانسور در تهران می‌توان ۲هزار مگاوات انرژی برق(معادل یک نیروگاه فسیلی) تولید کرد! استفاده از خودروهایی که با بازیافت انرژی کار می‌کنند و ... در این حوزه بسیار مهم است.
اما نکته بعدی که باید در این زمینه مورد توجه قرار بگیرد، بحث «نگهداری» است. شبکه تولید و توزیع برق در ایران به دلیل نداشتن یک سیستم مناسب در نگهداری، راندمان مناسبی ندارند. بنابراین یکی از دلایل اصلی قطعی برق فرسودگی تیم تعمیر و نگهداری سیستم تولید و توزیع برق است که برای رهایی از این مشکل باید هرچه سریع‌تر اقدام کرد. بنابراین باید یک رشته منفک برای تعمیر و نگهداری در دانشگاه ایجاد کرد تا بتوان بخش تعمیرات و نگهداری را بسیار قوی کرده و از قطعی برق جلوگیری کرد.