ولی کالجی، پژوهشگر مطالعات منطقه‌ای، در مقاله‌ای که در بنیاد جیمزتاون منتشر شد، به بررسی دلایل ایران برای توسعه دالان ترانزیتی خلیج فارس-دریای سیاه پرداخته است. مشروح مقاله را در ادامه می خوانید:
ایران طرح «دالان ترانزیتی و ترابری بین‌المللی خلیج فارس – دریای سیاه» را در سال 2016 ارائه کرد. این طرح، افزون بر ایران، کشورهای ارمنستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان، بلغارستان و یونان را نیز دربر می‌گیرد. طرح یادشده از خلیج فارس و جنوب ایران آغاز می‌شود و در شمال ایران از ارمنستان و جمهوری آذربایجان به بندرهای پوتی و باتومی در کرانه دریای سیاه در گرجستان می‌رسد. سپس این دالان بازرگانی با کشتی به بلغارستان و از آنجا از طریق جاده زمینی به یونان و کشورهای اروپایی ادامه می‌یابد.
پس از چهار نشست کارشناسی که در تهران (2016)، صوفیه (2017)، تفلیس (2018) و دوباره تهران (2019) برای بررسی این طرح برگزار شد، نشست پنجم را وزارت خارجه ارمنستان در تاریخ 19 آوریل 2021 (30 فروردین 1400) در ایروان میزبانی کرد. در نشست پنجم، نمایندگان ایران و ارمنستان به صورت حضوری و نمایندگان گرجستان، بلغارستان و یونان به دلیل همه‌گیری کرونا، به صورت آنلاین حضور داشتند.
اندکی پس از آن نشست، محمد اسلامی، وزیر راه و شهرسازی ایران در 24 مه (3 خرداد) به ارمنستان رفت و بر علاقه تهران برای دنبال کردن این ابتکار که به گسترش مناسبات اقتصادی منجر خواهد شد، تاکید کرد.
علاقه و پشتیبانی ایران از این دالان راهبردی، پنج دلیل مشخص دارد:
نخستین دلیل، این است که تهران می‌کوشد مسیرهای ارتباطی با کشورهای همسایه‌اش را افزایش دهد. «ترابری ترکیبی» یعنی ترکیبی از حمل و نقل دریایی، زمینی و راه‌آهن، بخش مهمی از این رویکرد است. بر این اساس، تهران قصد دارد بندرهای تجاری خود در کرانه دریای عمان و خلیج فارس، شامل چابهار، بندرعباس، امام خمینی و خرمشهر را از طریق شبکه راه‌آهن به بندرهای کرانه خزر در شمال، شامل امیرآباد، نوشهر، انزلی و آستارا متصل کند. ارتباط خلیج فارس با دریای سیاه نیز همین منطق را دنبال می‌کند. در واقع، این دالان تجاری، خلیج فارس و دریای عمان (ایران)، دریای خزر (ایران و جمهوری آذربایجان)، دریای سیاه (گرجستان و بلغارستان) و دریای مدیترانه (یونان) را به یکدیگر مرتبط خواهد کرد.
دومین دلیل، رسیدن به هدف ایران برای ترکیب پروژه‌های گوناگون به منظور هم‌افزایی و تقویت منافع اقتصادی جمعی است. مشخصا، دالان ترانزیتی و ترابری بین‌المللی خلیج فارس-دریای سیاه، دالان بازرگانی شمال-جنوب (INSTC) و پروژه راه ابریشم جدید چین، سه ابتکار راهبردی هستند که مسیرهای دریایی، زمینی و راه‌آهن آنها از ایران می‌گذرد. ترکیب موثر ظرفیت‌های این سه شبکه، به ایران اجازه خواهد داد که خلیج فارس و دریای عمان را به افغانستان و پاکستان در شرق، آسیای میانه در شمال شرقی و قفقاز در شمال غربی پیوند دهد.
دلیل سوم تهران برای توسعه راه‌هایی که از خاک ایران می‌گذرند، به‌ویژه دالان خلیج فارس-دریای سیاه و دالان شمال-جنوب (INSTC) به همکاری ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) مربوط است. قرارداد تجارت ترجیحی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در 27 اکتبر 2019 اجرایی شد. این قرارداد شامل کاهش تعرفه برای 862 قلم کالا است که از این تعداد، 502 کالا، صادرات ایران به اتحادیه است. قرار است این توافق پس از سه سال، در اکتبر 2022 ارتقا یابد و به منطقه آزاد تجاری تبدیل شود. چنین روندی، به طور طبیعی باعث افزایش اهمیت دو دالان مذکور خواهد شد و این دو دالان می‌توانند به تسریع تبادل کالا میان دو طرف کمک کنند. در قفقاز جنوبی، ارمنستان تنها کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا است و بنابراین، نقش پلی میان ایران و اتحادیه را بازی می‌کند و اهمیت دالان خلیج فارس-دریای سیاه را دوچندان می‌کند. به‌علاوه، اگرچه باکو فعلا عضو اتحادیه اوراسیا نیست، اما نزدیک‌ترین مسیر برای دسترسی ایران به بازار روسیه به شمار می‌رود و بنابراین، دالان INSTC که از جمهوری آذربایجان می‌گذرد، اهمیت زیادی برای ایران خواهد داشت.
کاهش وابستگی به ترکیه از طریق احداث مسیرهای متنوع برای دسترسی به اروپا، چهارمین دلیل ایران برای توسعه دالان ترانزیتی و ترابری بین‌المللی خلیج فارس-دریای سیاه است. ترکیه به دلیل موقعیت ژئوپلتیکی در نزدیکی اتحادیه اروپا، نقش پلی برای بازرگانی ایران و اروپا را داشته است. با این حال، مجموعه‌ای از مشکلات در سال‌های گذشته، ایران را واداشت که به دنبال راه‌های متنوع باشد. تهران و آنکارا به‌ویژه با اختلاف‌های ترانزیتی جدی مواجه بوده‌اند که از اختلاف بهای سوخت در دو کشور ناشی بوده است.
پنجمین دلیل ایران برای ساخت دالان خلیج فارس-دریای سیاه، به تحولات پس از جنگ دوم قره‌باغ در سال گذشته میلادی مربوط است. اگر ایروان و باکو بتوانند اختلاف‌های خود بر سر تفسیر بند 9 از قرارداد آتش‌بس 9 نوامبر 2020 را حل و فصل کنند، این کار می‌تواند باعث احیای مسیرهای راه‌آهن دوران شوروی سابق شود و ایران می‌تواند راه‌آهن خود را به ارمنستان و گرجستان وصل کند. این راه‌آهن جنوب-شمال از شهر جلفا در استان آذربایجان شرقی ایران آغاز می‌شود و به جلفا در منطقه نخجوان می‌پیوندد و از آنجا به ایروان و تفلیس خواهد رفت. اقدام اساسی برای ایجاد دالان خلیج فارس-دریای سیاه، از این نظر نیز دارای اهمیت خواهد بود.