همزمان با انتشار اخبار متعدد از فرایند آزمون و تولید چندین واکسن متنوع داخلی، عدم پیشرفت مناسب واکسیناسیون مردم را ناراضی و تحمل پیک پنجم کرونا را برای آنان دشوارتر کرده است؛ از همین رو دفتر پژوهش و بررسی های خبری ایرنا در میزگردی با حضور دکتر "کیانوش جهانپور"، مدیر روابط عمومی وزارت بهداشت و سخنگوی سازمان غذا و دارو و دکتر "علی تاجرنیا"، معاون توسعه منابع سازمان نظام پزشکی، به «بررسی چالش های واکسیناسیون کرونا» پرداخت.
جهانپور به مطالبه بالای واکسن مردم ایران به دلیل سواد سلامت، برخلاف برخی کشورها اشاره کرده و می گوید: کشوری مانند ارمنستان که این روزها چماقی شده که بر سر ایران بکوبند، تقریبا خرید واکسن نداشته و همه محموله‌ها را اهدایی دریافت کرده و تنها حدود ۱۰۰ هزار دُز واکسن تزریق کرده است. تاجرنیا اما وعده های تحقق نیافته را عامل بی اعتمادی مردم دانسته و یکی از مشکلات کشور را عدم مشارکت در فاز سوم کلینیکال‌ترایال (کارآزمایی بالینی) برخی واکسن‌ها می داند که اقدام متفاوت کشورهایی مثل امارات و ترکیه در این زمینه، باعث شد زودتر به واکسن دسترسی پیدا کنند.
بخش اول محتوای این وبینار پیش روی شماست:
۱۰ میلیون واکسن تا کنون وارد ایران شده است
ایرنا: برای ورود به بحث، لطفا آخرین وضعیت واردات و تولید واکسن را تشریح کنید.
جهانپور: بعد از وقفه چند هفته‌ای در خصوص تحویل واکسن وارداتی، ظرف هفته گذشته شاهد تحویل تدریجی برخی محموله‌های وارداتی بودیم که تاثیرش را در روند واکسیناسیون داخل نشان داد. تا امروز ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار محموله از «کوواکس» تحویل ایران شده و علاوه بر ۹۲۰ هزار دز واکسن «اسپوتنیک» روسیه، محموله‌های [وارداتی] زیادی هم از چین داشتیم. البته طبق توافق‌ها و مذاکرات و وعده‌های وزارت بهداشت، این محموله‌ها باید بسیار بیشتر می‌بود. این محموله‌ها غالبا از کشور چین بوده که محموله‌های کوچک ابتدایی به صورت اهدایی بوده و بعد از آن محموله‌های بزرگ هم به واسطه صلیب سرخ چین به سمت ایران ارسال شده و با قول قطعی شده ژاپن در هفته جاری حدود ۲ میلیون و ۹۰۰ هزار دز واکسن «آسترازنکا» هم به این چرخه وارد خواهد شد که تا پیش از این از ایتالیا و کره جنوبی وارد می‌شد. ضمن این‌که محموله‌های دریافتی از چین را هم خواهیم داشت؛ ولی با توجه به روند کند تولید واکسن و پیک کرونا در روسیه، مدتها است محموله جدیدی را از این کشور نداشته ایم، با این‌حال مدتها است که واکسن «اسپوتنیک وی» در مسیر تولید مشترک قرار گرفته و طبیعتا بعد از پایان مراحل فنی و انجام تست ها به جای آن چه قرار بود تحت عنوان «قرارداد» به کشور وارد شود، جایگزین می‌شود.
در رابطه با تولیدات داخل هم باید اشاره کنم که ۷۰۰هزار دز واکسن برکت ایران را در هفته‌های اخیر از محموله‌های داخلی دریافت کرده ایم که تاکنون بیش از ۱۵۰ هزار دز واکسن در برخی از استان‌های کشور توزیع شده است.
واکسن «پاستوکووک» انستیتو پاستور هم در اواخر هفته گذشته به وزارت بهداشت تحویل داده شده که در شبکه توزیع وزارت بهداشت قرار خواهد گرفت. دو واکسن در داخل کشور در مدار قرار گرفتند که خطوط نیمه صنعتی آن آغاز شده و شاهد محصولات آن هستیم. خط تولید شماره دو تولید «کو ایران برکت» هم از ابتدای مرداد و خط شماره ۳ از اواخر مرداد در مدار تولید قرار گرفته و جهشی در تولید واکسن ایجاد خواهد شد. واکسن پاستو کووک هم در شهریور ماه به تولیدات این جمع خواهد پیوست. اما طبق برنامه قبلی کماکان واکسیناسیون با واکسن‌های وارداتی و داخلی انجام خواهد شد.
ایرنا: تا به حال چند دز واکسن به کشور وارد شده است؟
جهانپور: تا به حال ۱۰ میلیون دز واکسن به کشور وارد شده و در روزهای آتی واکسن کو ایران برکت هم هر هفته محموله‌های خود را به صورت منظم تحویل خواهد داد. محموله پاستور کووک هم در روز چهارشنبه تولید شده ولی در زنجیره توزیع قرار نگرفته است.
علت اصلی مشکل واکسن، بدقولی تامین کنندگان خارجی
ایرنا: مردم و افکار عمومی از تاخیر در روند واکسیناسیون گله مندند؛ منشا مشکلات چند ماه اخیر برای تهیه و توزیع واکسن چه مواردی بوده است؟
جهانپور: مشکل اصلی مربوط به تامین‌کننده‌ها بود که به هرحال به نوعی توافق‌نامه و تعهدات خود را رعایت نکردند. اگر به مزاح بخواهیم بیان کنیم، ۵۰ درصد ماجرا که ایران به عنوان خریدار است، حل شده بود، اما ۵۰ درصد بقیه ماجرا مربوط به تولیدکننده‌ها بود که به تعهد خود عمل نکردند. تا امروز تقریبا در همه محموله‌های خریداری شده واکسن از کووکس گرفته تا هند، روسیه و چین، تاخیر وجود دارد. هند که بعد از تحویل حدود ۱۳۵ هزار دز واکسن شرکت بهارات با حکم دادستان حیدرآباد تحویل واکسن به ایران را متوقف کرد و محموله های بعدی ارسال نشد. روس ها نیز حجم تولید واکسن بالایی ندارند و خودشان نیز درگیر خیز جدید کرونا هستند. بر اساس قرارداد با این کشور یک قرارداد خرید ۶۰ میلیونی و یک قرارداد خرید دو میلیونی واکسن اسپوتنیک از روسیه داشتیم که در عمل از قرارداد دو میلیونی، فقط ۹۲۰ هزار دز واکسن به ایران تحویل شد بنابر این امید ما به تولید مشترک این واکسن در داخل کشور است تا بتواند جایگزین واردات از روسیه شود. البته قراردادها بسته شده و به جای خودش باقی است، اما عملی نشده است. طبق قرارداد، قرار بود از خرداد ماه، هر ماه ۱۰ میلیون دز واکسن اسپوتنیک وی وارد شود که تا به امروز حتی ده هزار دز هم وارد نشده است. حتی اگر واکسن تولید مشترک با روسیه هم بعد از مراحل تایید عملیاتی شود، ظرفیت اسمی آن با ظرفیت واقعی بسیار فاصله خواهد داشت.
چین هم حداقل در هفته‌های اخیر بیش از سایر کشورهای جهان گام برداشت. روزانه ۱۵ میلیون واکسن در کشور خودشان توزیع می‌کردند و صادرات را محدود کرده اند، طبعا این موضوع بر برنامه واکسیناسیون در کشور ما تاثیر گذاشت.
معلوم شد مسیر تولید واکسن، کاملا درست بوده
البته همه این موارد بر این نکته صحه گذاشت که مسیری که کشور برای تولید واکسن در پیش گرفته بود، مسیر درستی بوده و با توجه به این‌که کرونا به همین سادگی ریشه‌کن نخواهد شد و احتمالا ما مجبور خواهیم بود بعد از همین نوبت نخست، واکسیناسیون در ماه ها و سال‌های آتی مکرر ادامه دهیم، مسیر تولید داخل را که روی آن سرمایه گذاری، حمایت و تمرکز شد، باید به همان صورت ادامه دهیم و درستی خود را با توجه به خلف وعده‌های طرف‌های خارجی نشان داد. ایران هم کشوری کوچک با جمعیت ۵ میلیون نفری نیست که بتواند واکسیناسیون را با محموله‌های کوچک تمام کند. اگر قرار باشد همه جمعیت کشور واکسینه شوند، به بیش از ۱۶۰ میلیون دز واکسن نیاز است و اگر قرار باشد حداقل ۷۰ درصد از جمعیت واکسینه شوند، به ۱۲۰ میلیون دز واکسن نیاز است که نیازمند دو یا سه کارخانه واکسن‌سازی با شرایط فعلی است.
سواد سلامت مردم ایران، مطالبه واکسن را بالا برده است
ایرنا: جناب دکتر جهانپور، شما از خلف وعده کشورها برای ارسال واکسن صحبت کردید در حالی‌که مردم وضعیت کشور را با کشورهای همسایه مقایسه می‌کنند که تفاوت چندانی با ما ندارند، اما درصد زیادی از مردم خود را واکسینه کرده اند. برخی از مردم وزارت بهداشت را متهم به سوء مدیریت می‌کنند، پرسش این است که علت این تفاوت چیست و آیا قراردادهای خرید واکسن در زمان لازم منعقد و پول آن در زمان مقرر پرداخت شده یا خیر؟
جهانپور: این موضوعات را باید از هم تفکیک کرد. اول این که مردم نیازمند واکسن هستند و هیچ یک از این دلایل و توجیهات برای مردم واکسن نمی شود، این حق مردم است. با توجه به آگاهی و سطح سواد سلامت در جامعه ایرانی، تقاضای واکسن در کشور ما از خیلی کشورهای دیگر بالاتر است و برخلاف خیلی از کشورها که با پدیده مقاومت در برابر واکسن روبرویند، در ایران بر عکس است و مردم مطالبه واکسن دارند.
کشورهای اطراف هم که مانند امارات، بحرین، قطر، کویت، عربستان و ... هم به لحاظ مالی قوی‌تر بودند و هم جمعیت کم تر داشتند و مشکل بین المللی هم از نظر روابط و هم انتقال پول ندارند و تعداد واکسن‌هایشان وضعیت بدتری از ما دارند. این کشورها محدودیت بین‌المللی چه در تراکنش های مالی و چه روابط دیپلماتیک ندارند، ترکیه هم وضعیت مالی ضعیف تر از ما ندارد. کشور عراق در همسایگی ما هم که به صورت خیلی محدود کار می‌کند و کم تر از یک دهم کشور واکسناسیون را انجام داده و با نوعی مقاومت در برابر واکسن روبرو است. یا کشوری مانند ارمنستان که این روزها نقل بسیاری از محافل است و چماقی شده که بر سر ایران بکوبند، تقریبا خرید واکسن نداشته و همه محموله‌های واکسن را به صورت اهدایی دریافت کرده و تنها حدود ۱۰۰ هزار دز واکسن تزریق کرده است. البته جمعیت کشور ارمنستان تقریبا یک بیست و هشتم کشور ما است. اگر این میزان از واکسیناسیون را در عدد ۲۸ ضرب کنیم، در قیاس با کشور ما حدود دو میلیون و هشتصد هزار نفر واکسیناسیون شده‌اند که این عدد تقریبا عددی معادل تعداد واکسینه شده‌های دو ماه قبل کشور ما است. یعنی به هیچ وجه واکسیناسیون این کشور بهتر از ما نیست. ضمن این که همین واکسن محدود را هم بسیاری از افراد استفاده نمی‌کنند، لذا برخی مراکز مانند مراکز خیابانی که با آمبولانس واکسن را به سطح شهر می‌آورند، حتی برای گردشگرها هم به تعداد ۳ یا ۴ هزار نفر نشده است. لذا این‌گونه نیست که بگوییم همه کشورهای همسایه وضعیت بهتری از ما دارند، یا همه واکسن خریده‌اند غیر از ایران.
کشورهایی بودند که با هر اطلاعات و سیاستی وارد فاز سوم کلینیکال ترایال (کارآزمایی بالینی) با کشورهایی مثل چین شدند و بعد زودتر واکسن تحویلشان شد. کشور ما هم در این زمینه ممانعت کلی نداشت، اما باید واکسنی را انتخاب می‌کرد که آن را بشناسد و اطلاعات فنی آن را داشته باشد و دوم این که به تولید مشترک برسد، چون کار ما با ۱، ۲ یا ۱۰ میلیون دز حل نمی شد. بنابراین با کشورهایی در این زمینه توافق کردیم، مانند کوبا که شروع شد؛ تولید مشترک با روسیه هم با تاخیر روبرو شد، اما کار را آغاز کرد، و قبول کردند بدون آزمایش فاز سوم هم تولید در کشور شکل بگیرد.
اما باید در نظر داشته باشید کشوری مانند ایران با نظام سلامت، وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارویی شناخته می‌شود، که سیستم رگولاتوری آن از همه کشورهای منطقه پیشرفته‌تر و قوی‌تر است، نمی‌تواند بدون این‌که اطلاعات فنی دقیقی از یک دارو داشته باشد، با یک کشوری وارد قرارداد بشود آن هم بدون این‌که آن کشور بخواهد اطلاعات را هم به کشور ما بدهد و بخواهد مثل یک مستعمره در قالب قراردادهایی مانند ترکمانچای، وارد فاز سوم کلینیکال ترایال شود و ۴۰ هزار نفر از مردم کشور را تحت آزمایش واکسن قرار بدهد و بعد هم واکسن را به ما بفروشند و حاضر به تولید مشترک با ایران نباشند، پذیرفته نیست.
بنابراین با وجود همه تاخیرهایی که فرمودید، مسیری که تا کنون از طرف وزارت بهداشت و سیاست‌های کلی در پیش گرفته شده کاملا درست و در مسیر حکمت و عزت و مصلحت ایران بوده است. به هر حال در هر جا هم کسی حداقل‌ها را پذیرفت، توانست به دستاوردهای خوبی در زمینه تولید و انجام مطالعات بالینی دست پیدا کند.
برخی مسوولان بین انتقاد و تخریب تفکیک نمی‌کنند
ایرنا: آقای دکتر تاجرنیا! ارزیابی شما از روند واکسیناسیون در کشور چیست؟
تاجرنیا: دشواری تامین واکسن بسیاری از مردم را با مشکل روبرو کرده است. اما وقتی در مورد برخی نکات صحبت می‌شود، باعث ناراحتی مسوولان وزارت بهداشت می‌شود. گاه مرز میان انتقاد و تخریب هم به درستی مشخص نیست و احساس بنده این است که فشار روی شخص وزیر و سایر مسوولان وزارت بهداشت زیاد است و هنگام مطرح شدن این موارد، تفکیکی بین انتقاد و تخریب صورت نمی‌گیرد. در این رابطه چند نکته وجود دارد.
به‌طور کلی وزارت بهداشت به عنوان متولی امر سلامت، هم اختیاراتی در این حوزه دارد و هم باید پاسخگوی مسایل باشد. مشکل اصلی وعده‌هایی است که بدون نظر کارشناسی به مردم داده می‌شود. از ابتدای مسیری که بحث موضوع واردات مطرح بود، چه بپذیریم و چه نپذیریم، دوستان برخی نهادها اصرار داشتند که مشکل تولید داخل مثلا در فروردین ماه ۱۴۰۰ حل می‌شود و نیاز کشور را برآورده می‌کند. در حالی‌که این وعده به اردیبهشت و خرداد و بعد از آن افتاد. دکتر ظفرقندی، رئیس سازمان نظام پزشکی در جلسه ای در کلاب هاوس گفتند یکی از مشکلات اصلی ما همین است که در فاز سوم کلینیکال‌ترایال کمکی نکردیم و اگر کشورهایی مثل امارات و ترکیه زودتر به واکسن دسترسی پیدا کردند، به خاطر همین بود.
در مورد واکسن برکت هم همان جا گفته شد که به نظر می‌رسد موضوع تولید این واکسن تا پایان تیر ماه به بهره‌برداری نرسد. باز هم بلافاصله جناب وزیر و سایر دوستان در مراسم تولید واکسن برکت رفته و صحبت‌هایی را انجام می‌دهند، البته اشاره در آن زمان شاید به دکتر قانعی بوده باشد اما واکنش‌ها چندان منطقی نبود.
در مورد واکسن اسپوتنیک هم گفته شد این میزان واکسن از روسیه وارد شده است و صحبت تولیدش شد، اما اعداد و ارقامی گفته شد که موجب سوال می‌شود. یا گفته می‌شد واکسن‌های MRNA به دلایلی نباید باشد، اما بعد در داخل خودمان آن را پیگیری می‌کنیم. این زیبنده نیست که وقتی می‌خواهیم عدم حضور خودمان در فاز ۳ کلینیکال ترایال را توجیه کنیم، به ادبیات احساسی روی بیاوریم. به طور کلی این مباحث زیبنده یک نهاد و مجموعه علمی نیست و اگر این مشکلات به صورت منطقی مطرح شده و عنوان شود که ما به جهات مختلف [در مورد تولید واکسن] با مشکل روبرو هستیم، بهتر خواهد بود. بنده خودم در بحث‌هایی که مطرح بود که اگر دولت جلوی بخش خصوصی را برای واردات واکسن نمی گرفت، چنین و چنان می شد، گفتم که این مسایل بنیانی ندارد و وزارت بهداشت زمینه را برای بخش خصوصی هم مطرح کرده است.
خلف وعده‌ها موجب شکل گرفتن فضای عدم اطمینان می‌شود
به هر حال وقتی در چنین فضایی اتفاقاتی می‌افتد که بر خلاف وعده‌های داده شده است، مجموعه این موارد مشکلاتی را ایجاد می‌کند و موجب شکل گرفتن فضای عدم اطمینان می‌شود. به هر تقدیر در کشور ما با توجه به مسایل و اقداماتی که مطرح شده، امروز در جایگاهی قرار داریم که میزان واردات واکسن در کشورمان متناسب با نیازهای ما نیست و فاصله زیادی با آن دارد. وقتی کشورهای همجوارمان با هر توجیهی مثل این که پول زیادتری دارند یا در فرایند آزمایشی شرکت کرده اند، یا وقتی مردم می‌بینند که در ترکیه میزانی از واکسیناسیون انجام شده یا در ارمنستان واکسیناسیون در حال انجام است و به هر کسی که بخواهد این واکسن زده می‌شود، مسلما انتقاداتی به وضع موجود را مطرح می کنند. یا در دوبی که چندی پیش برای کنفرانسی رفته بودم، فضایی بود که هر کس می خواست در آن جا واکسن می زد.
در مجموع ارزیابی که سیستم وزارت بهداشت در مورد میزان واردات و زمان واکسیناسیون مطرح کردند، تناقضات و تاخیری داشت که موجب بی‌اعتمادی شد. البته من نمی‌گویم اگر کس دیگری در این مقام بود، این مشکلات وجود نداشت؛ اما باید بپذیریم بخش زیادی از احساس نارضایتی که در مردم به وجود آمده، به خاطر عدم تحقق وعده‌ها و نیز پیش‌بینی‌های اشتباه است.