یکی از بزرگ مردان خطه خراسان که نمونه بارز یک انسان تلاشگر و باهمت بود؛ شیخ عزیزالله عطاردی نام داشت، وی سال‌های متمادی عمر خویش را صرف پژوهش، تحقیق، مطالعه و نگارش و قلم فرسایی کرد تا فرهنگ غنی و مترقی ایرانی اسلامی را جامع و کامل و بدون تحریف نه تنها به جهانیان معرفی کند، بلکه به آیندگان نیز سالم و بدون تغییر تحویل دهد، در ادامه به گوشه‌ای از زندگی این عالم وارسته می‌پردازیم.
زندگی‌نامه و تحصیلات
عزیزالله عطاردی در پنجم آذر ۱۳۰۷ خورشیدی در روستای «بگلر» از توابع شهرستان قوچان دیده به جهان گشود. در پنج سالگی نزد معلم روحانی دهکده به آموختن قرآن مشغول شد. پس از یادگیری قرآن به خواندن کتاب‌های فارسی روی آورد و در زمان کوتاهی کتاب‌های شاهنامه، جامع السعادات و ناسخ التّواریخ را مطالعه کرد. در ۱۴ سالگی به فراگیری علوم و ادبیات عرب علاقه‌مند شد. به همین دلیل نزد یکی از عالمان به یادگیری دروس عربی پرداخت. او در ۱۳۲۵ خورشیدی وارد حوزه علمیه قوچان شد و بعد برای ادامه تحصیل به حوزه علمیه مشهد و بعد تهران رفت در تهران به کارهای علمی پرداخت، سپس به عتبات عالیات مشرف شد. در یک سال اقامتی که در نجف اشرف داشت، از همنشینی با عالمان و نویسندگان و بازدید از کتابخانه‌ها، تجربیات جدیدی را به دست آورد. در همین زمان بود که موفق شد تا از علما و مراجع عالی‌مقام همچون آقابزرگ تهرانی، سید محمد هادی میلانی، سید ابوالقاسم خویی، سید محسن حکیم و... اجازه نامه دریافت کند.
این پژوهشگر نامدار برای نگارش بسیاری از آثار خود و به قصد مطالعه و تحقیق سفرهای متعددی به هند، پاکستان، افغانستان، یمن، مصر، سوریه، لبنان، انگلیس، ایتالیا، هلند، فرانسه، بلژیک، آلمان، ترکیه، روسیه، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان داشت و اطلاعات وسیعی در این سفرها جمع‌آوری کرد.
درون مایه و ویژگی آثار
این پژوهشگر پرتلاش فرآیند تولید و نشر دوره هفتاد جلدی مسندهای ائمه را که یک تنه تدوین، چاپ و منتشر کرد. وی همچنین در زمینه های حدیث، تاریخ، زبانشناسی، کتابشناسی، تحقیق متون و دیگر زمینه ها آثار برجسته‌ای به نگارش درآورد. در کارنامه ایشان تعداد چشمگیری ترجمه متون تاریخی و پژوهشی در باب تاریخ اسلام از عربی به فارسی دیده می‌شود. تاریخ جغرافیایی، حوزه دیگر کار این پژوهشگر نوآور بود. یک زمینه دیگر کار او، آثار تحلیلی در خصوص برخی از متون بود، مانند: نگارش و نشر آثار مختلف در مورد نهج البلاغه، تفسیر گازر، تاج العروس و چندین کتاب مهم دیگر که هر کدام در جای خود نقش مهمی در تاریخ و فرهنگ شرق دارند. ویژگی مهم دیگر، بررسی دقیق تمام منابع و مراجع مربوط به هر اثر است. برای مثال علامه برای تدوین فرهنگ خراسان به کشورهای مختلف سفر کرد تا تمام منابع از جمله نسخه‌های خطی را مورد بررسی قرار دهد. وی برای نوشتن آثارش، تنها به تحقیقات کتابخانه‌ای و نوشته‌های تاریخی بسنده نمی کرد، بلکه علاوه بر استفاده از منابع نوشتاری چاپی و خطی، از اسناد و مدارک علمی و تاریخی بهره برده و با صاحب‌نظران و علما و اهل فن مصاحبه کرده و از داشته‌های آنها استفاده می کرد. وی از منابع تاریخی باستانی مانند سنگ‌نوشته قبرها نیز استفاده کرده و از مناطق و مکان‌های فراوانی که به تاریخ آن مربوط بوده، مانند جلگه‌ها، جویبارها، نهرها، کوه‌ها و مناطق گوناگون شهری و روستایی دیدن می کرد. در تاریخ‌نگاری فقط به نقل گزارش‌ها بسنده نکرده و برای ارایه اطلاعات دقیق‌تر از عکس و نقشه نیز بهره می برد. مشاهده نزدیک مناطق تاریخی، دیدن مؤسسات و نهادها، مصاحبه و گفت وگو با مسوولان مربوط و تحقیقات میدانی در مواردی خاص به وسیله خود نویسنده از ویژگی‌های قابل توجه این آثار است که آنها را عینی‌تر و دقیق‌تر کرده است.
عبدالحسین طالعی از شاگردان عطاردی در خصوص تلاش‌های وی در امر نویسندگی و برخی دیگر از خصایص این مورخ نامدار می‌نویسد: به شیوه گذشتگان کم‌توقع و پرکار بود. به شیوه آنان جامع‌نگر بود و در چند موضوع نزدیک به هم کار می‌کرد و قلم می‌زد. در عین حال، حوصله را اصل اساسی کار خود می‌دانست و به دراز مدّت می‌اندیشید ...به پژوهش‌های میدانی بسیار بها می‌داد و علاقه فراوان داشت و آنها را برای تکمیل پژوهش‌های کتابخانه‌ای و سندی ضروری می‌دانست. برخی از اشکال‌ها و اختلاف‌های کتاب‌های مرجع پیشین را که در مورد نام رجال و شخصیت‌های کهن می‌یافت، با سفرهای علمی پرمشقّت برطرف می‌کرد، سفرهایی که با امکانات محدود شخصی انجام می‌شد. فقط به مسوولیت و نیاز می‌اندیشید نه تشویق و تقدیر مراکز و مسوولان. در تمام عمر خود به هیچ سیستم دولتی یا حوزوی یا مرکز خاصی وابسته نشد. باید اذعان داشت که عطاردی بزرگ مردی بود که بیش از ۶۰ سال از زندگی پربرکت خود را در کتابخانه ها و حجره های آموختن و نوشتن سپری کرد. محققی برجسته و سخت کوش، پرکار با خضوع و البته اعتماد به نفسی بالا که درد شناختن داشت نه درد شناخته شدن.
آثار و تالیفات
حاصل نزدیک به ۶۰ سال تلاش علمی استاد، تحقیق و تالیف ۷۰ عنوان کتاب در ۱۶۰ جلد پیرامون حدیث، نهج البلاغه، تاریخ، جغرافیا، ادبیات، فهرست نگاری، سفرنامه و ترجمه متون کهن عربی است. از جمله مهم‌ترین این آثار می توان به تالیف مسانید اهل بیت(ع) و ترجمه مسند ها ۲۸ عنوان در ۹۹ جلد به زبان های عربی و فارسی اشاره کرد، نهج البلاغه، تصحیح، تحقیق، تالیف و ترجمه در ۱۲ جلد به زبان های عربی و فارسی از دیگر کارهای این محقق نامدار است، فرهنگ خراسان بزرگ با بیش از ۱۰۰ جلد که تاکنون ۱۱ جلد آن به زبان فارسی چاپ شده است. همچنین کتاب فرهنگ خراسان به زبان فارسی در هفت جلد و تاریخ آستان قدس رضوی در ۲ جلد و کتاب عبدالله المامون(حیاته و سیریه) در یک جلد به زبان عربی و کتاب هارون الرشید(حیاته و سیریه) در یک جلد به زبان عربی منتشر شده است.
ایشان به شعر هم گرایش داشته اند و درباره شاهنامه کار خوبی انجام داده اند. استاد در ادبیات به ویژه ادبیات عرب هم کارهای خوبی انجام داده اند. برای نمونه بر «تاج العروس» کار کردند که در شانزده جلد همه لغات فارسی را که وارد زبان عرب شده، معرفی کرده اند، این کتاب فقط در لغت نیست و کتاب رجالی هم است. عطاردی در این کتاب هم اعلام این لغات را استخراج کرده اند، البته لغات مشکل تاج العروس را هم کتاب دیگری تبیین و تفسیر کرده اند. در زمینه رجال هم ایشان از مردان رجالی معتبر و قابل قبول هستند. یکی دیگر از تالیفات وی مربوط می شود به تصحیحات که از جمله آن می توان به التدوین فی الاخبار قزوین- تقریرات رشیدالدین همدانی به قلم علامه حلی- کلمات مکنونه من علوم اهل الحکمه و المعرفه- جغرافیای نیمروز- اشراق السیاحه یا جغرافیای خراسان- سروده هایی از استاد ادب خراسان - ترکیب بند سروش اصفهانی و زندگی نامه و رباعیات نوعی خبوشانی اشاره کرد. بخش دیگری از تحقیقات این پژوهشگر برجسته شامل ترجمه متون کهن عربی در ۱۲ جلد به زبان فارسی است، برخی از این آثار الغازات و شرح حال اعلام آن- زندگی چهارده معصوم (ترجمه کتاب اعلام الوری با علام الهدی) - ایمان و کفر(ترجمه جلد ۶۷ تا ۷۳ بحارالنوار) - النصایح الکافیه یا اندرز به هوا به هواداران معاویه- تاریخ عاشورا یا مقتل الحسین(ع) -زمین و تربت امام حسین (ع) - رهبر انقلاب کوفه یا زندگی زید شهید - حدیث کساء از طریق اهل سنت- مواعظ صدوق- مشکوه النوار (در اخلاق و مواعظ) و ترجمه دعای کمیل هستند.
خاموشی
سرانجام این عالم وارسته و پژوهشگر نمونه در سوم مرداد ۱۳۹۳ خورشیدی در تهران دیده از جهان فروبست و بنا به وصیتش در کنار مقبره شیخ طبرسی صاحب تفسیر «مجمع‌البیان» تدفین و در جوار عالم آل محمد(ص) آرام گرفت. بسیاری از مراجع تقلید درگذشت ایشان را تسلیت گفتند. رهبر معظم انقلاب در پیام تسلیتی به مناسبت رحلت این استاد فقید، وی را «عالم پارسا و متتبّع» نامیدند و تأکید کردند: «ثمرات علمی ایشان پهنه گسترده‌ای از تاریخ و حدیث و تراجم و کتابشناسی را در بر می‌گیرد.»