روزنامه ایران دوشنبه چهارم مرداد با درج گزارشی آورده است: مسئولان برای رفع آن چه کارهایی انجام داده‌اند و چه کارهایی باقی مانده است؟ آیا عامل اصلی آن خشکسالی و کاهش بارش‌هاست؟ چه بلایی بر سر این استان که با ۵ رودخانه کرخه، کارون، دز، جراحی و مارون، در روزگاری نه چندان دور، یکی از پرآب‌ترین مناطق کشور و مادر اولین‌های ایران و نماد توسعه اقتصادی بوده، آمده است؟
برنامه عملیاتی سال ۱۴۰۰ در بخش آب و فاضلاب خوزستان
یکی از مسائل خوزستان به آب شرب و بهداشتی آن برمی‌گردد که در کنار چالش فاضلاب به یک موضوع مهم و حتی یک گره کور تبدیل می‌شود. البته یک مشکل فاضلاب شهرهایی مانند اهواز در حوزه آب‌های سطحی است که شهرداری مسئول آن است و باید میان شهرداری و آب و فاضلاب استان برای حل آن تعاملات کافی برقرار باشد. اما در سال ۱۴۰۰ نیز برنامه‌هایی برای این بخش آب و فاضلاب شهرها و روستاهای استان دیده شده و با ۱۰۰درصد شدن اعتبار تخصیصی وضعیت تا اندازه‌ای بهبود خواهد یافت.
بر این اساس، برنامه عملیاتی بخش آب استان در سال‌جاری از قرار زیر تعیین شده است:
«۱- تأمین مبلغ ۱۴۷۰ میلیارد ریال از محل مصوبه هیأت وزیران به منظور پیشگیری و رفع تنش آبی شهرهای استان خوزستان
۲ - تکمیل عملیات اجرایی خط انتقال به طول ۱۲ کیلومتر و قطر ۲۰۰۰ میلیمتری شهر اهواز به ظرفیت ۵ مترمکعب در ثانیه از کانال چمران تا تصفیه خانه شماره ۲
۳ - تکمیل خط انتقال اتصال دز به خط موجود غدیر به طول ۳۸ کیلومتر با لوله فولادی ۲۰۰۰ میلیمتری و سایر تأسیسات وابسته با برآورد ۳۵۰۰ میلیارد ریا ل.
۴ - پیگیری اخذ مجوز ماده ۵۶ جهت ارتقای تصفیه‌خانه آب کوت امیر از ۸.۶ به ۱۰.۶ مترمکعب در ثانیه در طرح آبرسانی غدیر با برآورد اولیه ۳۰۰۰ میلیارد ریال.
۵ - پیگیری تأمین فاینانس خارجی جهت احداث تصفیه‌خانه به ظرفیت ۳۰۰ هزار مترمکعب در روز و ۲۵۸ هزار مترمکعب مخزن ذخیره و اجرای خطوط انتقا ل به طول ۳۷۰ کیلومتردر طرح آبرسانی به شهرهای جنوب شرق استان با برآور د ۴۰۰ میلیون یورو
۶ - تکمیل خط انتقال اصلی از شهر ایذه به باغملک با برآورد ۶۰۰ میلیارد ریال با پیشرفت فیزیکی ۴۵ درصد.
۷ - تأمین مالی طرح‌های آبرسانی روستایی به تعدا د ۲۲۲ روستا با جمعیت تحت پوشش ۹۵ هزار نفر به مبلغ ۲۵۰۰ میلیارد ریال با استفاده از تسهیلات ماده ۵۶ قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت.»
در بخش فاضلاب نیز در سال‌جاری اهداف و برنامه‌های زیر دنبال می‌شود:
«۱- تأمین مالی طرح‌های فاضلاب در ۱۰ شهر (خرمشهر، آبادان، مسجدسلیمان، ماهشهر، بندرامام، شادگان و ۴ شهر دشت آزادگان) به مبلغ ۱۹۴۰۰ میلیارد ریال با استفاده از تسهیلات ماده ۵۶ قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت.
۲ - بهره‌برداری از تصفیه خانه‌های فاضلاب شادگان به ظرفیت ۱۹۳۵۰ مترمکعب در روز و با سرمایه‌گذاری ۶.۶ میلیون یورو و آبادان به ظرفیت ۷۵۰۰۰ مترمکعب در روز با سرمایه‌گذاری ۱۰ میلیون یورو.
۳ - تکمیل بهره‌برداری از تصفیه‌خانه شرق اهواز به ظرفیت ۱۱۲۰۰۰ مترمکعب در روز برای جمعیت ۷۵۰ هزار نفر
۴- شروع عملیات اجرایی احداث و بازسازی خطوط اصلی و ایستگاه‌های پمپاژ شهر اهواز و کارون با قراردادی به مبلغ ۱۷۴۰۰ میلیارد ریال از طریق ترک تشریفات مناقصه به قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا.
شروع عملیات اجرایی احداث مدول دوم تصفیه‌خانه غرب اهواز و ارتقای مدول اول به ظرفیت ۱۵۶۰۰۰ مترمکعب در روز برای جمعیت ۱ میلیون نفر با سرمایه‌گذاری ۳۹ میلیون یورو با استفاده از تسهیلات خارجی فاینانس چین.»
این موارد بخشی از حلقه‌های حل بحران آبی خوزستان است که البته مسأله تأمین مالی آنها اهمیت ویژه‌ای دارد و از این نظر می‌توان گفت که تحریم هم یکی از عوامل مؤثر بر این طرح‌هاست. موضوع دیگری که باید به آن رسیدگی شود، تعریف اقتصاد منطقه با در نظر گرفتن سند آمایش سرزمین و اصلاح فرایند کشت در این استان و حتی سایر استان‌هاست.
اقدامات آبی ۸ سال اخیر برای خوزستان
گذشته از فرمول‌نویسی مسئولان برای برقراری توازن میان منابع و مصارف آبی استان خوزستان، یک مسأله جدی در این استان اقدامات سازه‌ای و غیر سازه‌ای است که دولت‌ها باید انجام دهند. اما سؤال اینجاست، در ۸ سال گذشته دولت چقدر در خوزستان سرمایه‌گذاری کرده است؟
آمارهای سازمان برنامه و بودجه کشور نشان می‌دهد که بودجه بخش آب و فاضلاب استان خوزستان بالاترین نسبت به سایر استان هاست و حدود دو برابر با استان بعدی فاصله دارد. ۵۰ درصد از این بودجه تخصیص داده شده و مابقی نیز بزودی تخصیص می‌یابد. معنی آن این است که مسئولان متوجه نیاز این استان به منابع مالی برای رفع مشکلات آبی بوده و چند سالی است که روی آن بیشتر تمرکز کرده‌اند.
بر اساس گزارش وزارت نیرو، در حال حاضر ۱۳ طرح آبرسانی به منظور بهبود و پایداری آبرسانی به ۸ میلیون نفر از جمعیت شهری و روستایی این استان با هزینه کرد ۴۹ هزار میلیارد ریال در حال اجراست.
در سال‌های اخیر نیز، با افتتاح ۲۵ مجتمع آبرسانی و پروژه تک روستایی با هزینه‌کرد اعتباری در حدود ۴۰۰۰ میلیارد ریال، ۱۶۴ روستا با جمعیت ۷۷ هزار نفر از آب آشامیدنی پایدار و با کیفیت بهره‌مند شده‌اند. همچنین در این استان، از سد تنظیمی آریوبرزن با حجم مخزن ۷ میلیون مترمکعب و آبگیری سد بالارود با حجم مخزن ۱۳۱ میلیون مترمکعب بهره‌برداری شده؛ ۳۶۷۲۰ هکتار شبکه اصلی آبیاری و زهکشی و ۳۳۷۰ هکتار تبدیل شبکه نیمه مدرن به مدرن احداث شده؛ ۸۱۷ کیلومتر خطوط انتقال آب، احداث ۳۹۵ هزار مترمکعب مخازن ذخیره، حفر و تجهیز ۱۱۳ حلقه چاه، اصلاح و بازسازی ۱۳۰۸ کیلومتر شبکه توزیع آب اجرا شده؛ ۳ تصفیه‌خانه آب در شهرهای آغاجاری (به ظرفیت ۹۶۰۰ مترمکعب در شبانه روز)، بهبهان (به ظرفیت ۵۰ هزار مترمکعب در شبانه روز) و ویس (به ظرفیت ۷۸۰۰ مترمکعب در شبانه روز) تکمیل و افتتاح شده است.
ادامه عملیات اجرایی طرح آبرسانی غدیر به‌عنوان بزرگ‌ترین طرح آبرسانی استان با هزینه کرد ۱۹۸۰۳ میلیارد ریال که با اجرای آن ظرفیت آبرسانی به شهرهای آبادان از ۵۰ به ۹۵ درصد، خرمشهر از ۴۵ به ۹۵ درصد، اهواز از ۴۰ به ۷۰ درصد و شادگان از ۳۰ به ۷۵ درصد افزایش یافته؛ از دیگر اقدامات این دولت بود است.
در همین حال توجه ویژه به استان خوزستان با فعال کردن شورای عالی آب به‌عنوان بالاترین نهاد هماهنگی سیاستگذاری تأمین، توزیع و مصرف آب و برگزاری۶ جلسه و تصمیم‌گیری درخصوص موضوعات مهمی همچون «ساماندهی کمی و کیفی کارون بزرگ»، «علاج بخشی سد گتوند»، «ریزگردهای استان خوزستان، حقابه مورد نیاز زیست محیطی برای مهار کانون‌های داخلی آن»، «راهکارهای حل معضلات پساب کشت و صنعت نیشکر»؛ تصویب برنامه سازگاری با کم‌آبی استان با مشارکت کلیه ذینفعان و مدیریت سیلاب سال آبی ۹۸-۱۳۹۷ با ارائه برنامه بهره‌برداری مناسب از سدهای استان در جهت کاهش خسارات وارده به پایین‌دست و نیز ذخیره مناسب آب در مخازن سدها از دیگر مسائلی است که در راستای حل بحران آبی استان دنبال شده است.
اما در بخش فاضلاب که بویژه در زمان بارش‌ها و سیلاب‌های احتمالی دغدغه‌ساز می‌شود؛ نیز اقداماتی صورت گرفته است که در این باره می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-اجرای ۳۱۲ کیلومتر شبکه جمع‌آوری اصلی و فرعی فاضلاب در شهر اهواز و ۶۴۷ کیلومتر در سایر شهرهای استان به همراه اصلاح و نوسازی ۸۵ کیلومتر نقاط ریزشی در ۱۵۵ نقطه از شهر اهواز ناشی از سیل سال ۱۳۹۸
-افتتاح ۲ تصفیه‌خانه فاضلاب در شهرهای رامهرمز (به ظرفیت ۱۳۵۰۰ مترمکعب در شبانه روز) و شرق اهواز (به ظرفیت ۱۱۲۰۰۰ مترمکعب در شبانه روز)
-با استفاده از اعتباری به مبلغ ۵۰ میلیون یورو از محل صندوق توسعه ملی برای فاضلاب شهر اهواز، افزون بر تکمیل تصفیه‌خانه فاضلاب شرق اهواز، بهسازی و ارتقای ۱۰ باب ایستگاه پمپاژ، احداث ۱۵ باب ایستگاه پمپاژ جدید، اجرای ۸۴ کیلومتر کلکتور و خطوط اصلی و نیز ۱۱ کیلومتر خطوط ریزشی حاصل از سیلاب سال ۱۳۹۸ در حال اجراست.
-استفاده از فاینانس خارجی برای احداث ۵ تصفیه‌خانه فاضلاب در شهرهای آبادان، خرمشهر، شادگان، ماهشهر و بندر امام‌خمینی با اعتباری به مبلغ ۴۶ میلیون یورو و پیشرفت فیزیکی بیش از ۷۴ درصد در حال اجراست.
-شروع عملیات اجرایی احداث تصفیه‌خانه فاضلاب غرب اهواز به ظرفیت ۱۰۷ هزار مترمکعب در شبانه روز با استفاده از فاینانس خارجی به مبلغ ۴۰ میلیون یورو در سال ۱۳۹۸ و با پیشرفت فیزیکی ۸ درصد.
-فراخوان انتخاب تأمین کنندگان مالی برای استفاده از ظرفیت فاینانس داخلی (ماده ۵۶ قانون تنظیم‌بخشی از مقررات مالی دولت) برای کمک به ۳ طرح فاضلاب در شهرهای آبادان، خرمشهر و مسجد سلیمان در سال‌جاری به مبلغ ۱۴ هزار میلیارد ریال با موافقت سازمان برنامه و بودجه انجام شده و در صورت همکاری شبکه بانکی کشور بخش عمده‌ای از مسائل فاضلاب ۳شهر مهم یاد شده مرتفع می‌شود.
-در حال حاضر ۱۵ طرح ایجاد تأسیسات فاضلاب با هدف بهره‌مندی ۱/۸۶ میلیون نفر از خدمات جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب با هزینه کرد ۲۸ هزار میلیارد ریال در حال اجرا می‌باشد. با تکمیل این طرح‌ها، جمعیت تحت پوشش فاضلاب شهری استان به ۶۶ درصد ارتقا می‌یابد.
حلقه‌های مفقوده حل بحران و قصورها
برخی از کارشناسان بحران امروز خوزستان را نتیجه یک ضعف مدیریتی در مواردی نظیر مدیریت منابع آب؛ اصلاح شیوه کشت و آبیاری و حتی تعریف اقتصاد جدید برای این منطقه می‌دانند که با کاهش بارش‌ها اکنون مانند یک بیماری نهفته نمود پیدا کرده است. برخی نیز می‌گویند که دخالت‌های نابجا در منابع آبی این استان بحران کنونی را شکل داده است. به عبارتی دیگر، معتقدند که اگر دولت‌های گذشته به جای تعریف پروژه‌های انتقال آب از این استان، به‌دنبال شیرین‌سازی آب دریا می‌رفتند، اکنون این استان پرآب با چالش آبی مواجه نمی‌شد.
اما اگر از مسائلی مانند کشت محصولات پرهزینه و آب‌بری مانند نیشکر و برنج، نقش خشکسالی و تغییرات اقلیمی، سد گتوند، سازه‌های نفتی در هورالعظیم، انتقال آب کارون، تبخیر شدید آب در سدهای این منطقه و مسائلی از این دست بگذریم؛ قصورهایی نیز در فعالیت‌های سازه‌ای استان دیده می‌شود که رفع آنها حداقل در حل مشکلاتی مانند جمع‌آوری فاضلاب استان می‌تواند مؤثر باشد.
بر اساس گزارش‌های به دست آمده، قصور دستگاه‌های اجرایی موجب شده که فاینانسی از چین برای ساخت تصفیه خانه فاضلاب منطقه ماهشهر، بندر امام، خرمشهر، آبادان و شادگان گرفته شود و الان دولت در حال پرداخت قسط‌های این وام است و شبکه فاضلاب نیز احداث شده است؛ اما پیمانکار و دستگاه اجرایی استان که این پول را کامل دریافت کرده‌اند، هنوز طرح را تکمیل نکرده‌اند و شبکه نیز در حال مستهلک شدن است.
یا در موردی دیگر، مجوز وامی در حدود ۱۵۲ میلیون دلار برای تصفیه خانه اهواز گرفته شد اما شرکت آب و فاضلاب اهواز ۱۰۰ میلیون دلار را توانسته است، جذب کند که موانع بین‌المللی در این امر بی‌تأثیر نبوده است.
مسأله دیگر انتشار اوراق برای تأمین مالی پروژه هاست که اهواز هنوز نتوانسته است این اوراق را بفروشد و از این محل به تکمیل پروژه‌ها بپردازد.
البته در این سال‌ها همان‌طور که در بخش اقدامات دولت اشاره شد، شبکه‌ها و تصفیه خانه‌هایی به این منظور ساخته شد و گفته می‌شود که تصفیه خانه شرق اهواز نیز امسال شروع و حدود ۳ سال دیگر بهره‌برداری می‌شود و به این ترتیب مشکل فاضلاب اهواز نیز حل خواهد شد. اما به هر حال، باید مجموع این فعالیت‌ها اصلاح، تسریع و تشدید شود تا حداقل در بخش آب بهداشتی این استان دیگر مشکلی وجود نداشته باشد. در بخش کشاورزی نیز اصلاح الگوی کشت و توسعه کشاورزی مدرن الزامی است. ضمن آنکه باید توجه شود که بر اساس اصول بین‌المللی از جمله قواعد سازمان ملل، انتقال آب بین حوضه جز برای موارد شرب قانونی نیست. کارشناسان این حوزه تأکید دارند که نباید حل بحران خوزستان تنها با رهاسازی آب پشت سدها و کاهش اعتراضات مردمی رقم بخورد. چراکه در این صورت اعتراضات انباشته و در دوره‌های بعدی تشدید خواهد شد.
کاهش بارش‌ها و لزوم بازنگری در تخصیص منابع محدود
برای بررسی دقیق وضعیت استان خوزستان لازم است که شرایط این استان از چند منظر مورد بررسی قرار بگیرد. نخست اینکه، بر اساس گزارش شرکت مدیریت منابع آب ایران، ارتفاع کل ریزش‌های جوی کشور از اول مهر تا ۳ مرداد سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ بالغ بر ۱۵۰ میلیمتر بوده است. این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره‌های مشابه درازمدت(۲۳۲ میلیمتر) ۳۵ درصد کاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته(۳۰۶ میلیمتر) ۵۱ درصد کاهش نشان می‌دهد.
آمارها در حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان که خوزستان را هم در بر می‌گیرد، نیز نامطلوب است. به طوری که، بارش‌ها ۵۲ درصد نسبت به سال آبی ۱۳۹۹-۱۳۹۸ و ۴۰ درصد نسبت به متوسط ۵۲ ساله (مدت مشابه) کاهش داشته است. به این معنی که امسال خوزستان با کم آبی و خشکسالی جدی مواجه است و شرایط زمانی بحرانی‌تر می‌شود که اعداد نشان می‌دهند که در سرشاخه‌های رودهای جاری در این استان نیز امسال کاهش نزولات جوی رخ داده است. در چنین شرایطی به گفته کارشناسان کشت محصولات آب‌بر نباید انجام شود.
اما اقتصاد خوزستان وابستگی شدیدی به کشاورزی و دامپروری دارد. خوزستان که از حاصلخیزترین جلگه‌های جهان بوده، به سبب رودخانه‌های جاری در آن یکی از کانون‌های اصلی کشاورزی ایران محسوب می‌شده است. حالا با کاهش منابع آبی این استان، کشاورزی استان و اقتصاد بخش قابل توجهی از خانوار ساکن در آن با تنش مواجه شده است. بویژه آنکه نوع کشت در این منطقه سنتی و نیمه مکانیزه است و بعضاً محصولاتی پرآب بر مانند برنج کشت می‌شود.
در این رابطه وزیر نیرو می‌گوید: «در استان خوزستان ورودی امسال سدها نسبت به سال گذشته ۱۰ میلیارد متر مکعب کمتر بوده که نشان از کاهش ۳۰ درصدی بارش‌ها در این بخش و کاهش ۴۰ درصدی در استان‌های مجاور تأمین کننده رودها دارد.» رضا اردکانیان در برنامه نگاه یک با اشاره به سیلاب‌های اخیر خوزستان ادامه می‌دهد: «در کشور و منطقه ما، تغییر اقلیم به میزان زیادی به این معناست که باید آماده مواجه شدن با شرایط حدی آب و هوایی باشیم. در دولت دوازدهم، سال اول و چهارم خشک‌ترین و سال‌های دوم و سوم پربارش‌ترین سال‌ها در ۵۰ سال اخیر بود که با توجه به این شرایط باید سازه‌ها از جمله مصرف آب، الگوی کشت و روش‌های آبیاری را متناسب طراحی کرده و بسازیم.»
او تأکید می‌کند: «سال گذشته برای اولین بار در قانون بودجه ۱۴۰۰ به این موضوع پرداخت شد که در تبصره ۸بندی آمده که کشت برنج را با شرایطی مجاز کردند که البته بدرستی آن را به شرایط آبی هر استان موکول کردند و تصمیم‌گیری و تأیید این کار را بر عهده کارگروه سازگاری با کم آبی هر استان قرار دادند. اما اتفاقی که امسال در خوزستان رخ داده این بود وقتی که رهاسازی‌ها از سد کرخه و سد دز برای پایین دست و رسیدن به تالاب هور و مصارف دیگر انجام می‌شد؛ به آن میزان نمی‌رسید و یکی از دلایل آن هم برداشت‌هایی بود که در بین راه انجام می‌گرفت و مشکلاتی را ایجاد کرد.»
به گفته وزیر نیرو ۹۰ هزار هکتار از زمین‌های خوزستان اکنون زیر کشت برنج هستند، اختیارات امسال در حوزه کشت برنج در اختیار استان بود و بر اساس ممنوع بودن کشت، آب را برای مصارف دیگر اختصاص دادند.
اردکانیان با اشاره به تلاش دولت برای برنامه‌ریزی و مدیریت شرایط خوزستان تصریح می‌کند: «با تأکید رئیس‌جمهوری اعتبارات خوبی برای سرعت دادن به طرح‌های آبی و پرداخت باقی‌مانده خسارت‌های مردم در سیلاب گذشته و سرعت دادن به برخی سازه‌های آبی در نظر گرفته شد. در همین حال، جلسات خوبی با نمایندگان و فرهیختگان استان برگزار و تصمیمات خوبی گرفته شد که حتی در شرایط محدودیت آب که با مشارکت خود مسئولان در استان و کشاورزان مسأله مدیریت شود. به این معنا که بتوانیم آب را در میزانی که مقدور است در اختیار قرار دهیم تا آسیبی به کشت پاییزه نزند و آب شرب مردم در نیمسال دوم مدیریت شود.»
به گفته وزیر نیرو، نخستین اتفاقاتی که در نتیجه این جلسات و هم‌اندیشی‌ها رخ داد، این بود که برخلاف همه محدودیت‌های مالی، دولت ۵۰ درصد آنچه را که برای خوزستان تصویب کرد، واریز کرد و در حال حاضر پول در حساب شرکت‌های ذی‌نفع در استان خوزستان است. دوم اینکه، کشت پاییزه برای کشاورزانی که حقآبه دارند، انجام شود و همچنین آب شرب در ریسک قرار نگیرد. سوم، تعدادی آب شیرین‌کن تدارک دیده شده که کیفیت آب شرب با مشکل مواجه نشود و همچنین سازوکاری با مشارکت وزارت جهاد کشاورزی گذاشته شده که به‌صورت تفصیلی بررسی کنند افرادی که کشت کردند و نیاز آبی دارند به چه ترتیبی مدیریت شود تا آب آنها تأمین شود.
همچنین اردکانیان با اشاره به شایعات مطرح شده درخصوص انتقال آب استان خوزستان به سایر استان‌ها، تصریح می‌کند: «هیچ طرح انتقال جدیدی اجرا نشده وتنها طرح انتقالی که این دولت اجرا کرد شیرین‌سازی آب خلیج فارس و انتقال از خلیج فارس به فلات مرکزی بود و این هم کار موجهی بود، چون صنایع نباید سنگینی وزن خودشان را بر دوش بخش شرب قرار دهند. ضمن اینکه ایران به کویت آب صادر نمی‌کند.»