انتخاب سکانداران وزارت علوم در مقاطعی چالش برانگیز بوده که نهایتا در برخی مواقع به انتساب «سرپرست» منجر و در بعضی از دوره ها نیز موجب تحولاتی در نظام آموزش عالی شده است.
تاریخچه وزارت علوم
این وزارتخانه پس از انقلاب و در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۵۷ با نام «وزارت فرهنگ و آموزش عالی» و با ادغام وزارت علوم و آموزش عالی و وزارت فرهنگ و هنر تشکیل شد.
در مردادماه ۱۳۶۴ با تصویب «قانون تشکیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی»، کلیه اختیارات، وظایف و مسئولیت‌های وزارت فرهنگ و آموزش عالی در زمینه آموزش پزشکی به وزارتخانه جدید انتقال یافت.
وزارت فرهنگ و آموزش عالی در سال ۱۳۷۹ به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تغییر نام پیدا کرد و به استناد ماده ۹۹ قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۷/۰۱/۱۳۷۹ ، اهداف وزارت شامل الف) توسعه علوم، تحقیقات و فناوری و تقویت روحیه تحقیق و تتبع و ترویج فکر خلاق و ارتقاء فرهنگ علم دوستی، ب) اعتلای موقعیت آموزشی، علمی و فنی کشور، ج) تعمیق و گسترش علوم، معارف، ارزش‌های انسانی و اسلامی و اعتلای جلوه‌های هنر و زیبایی‌شناسی و میراث علمی تمدن ایرانی و اسلامی، د) تامین نیروی انسانی متخصص و توسعه منابع انسانی کشور، هـ) ارتقاء سطح دانش و مهارت‌های فنی و توسعه و ترویج فرهنگ تفکر علمی در جامعه، و) حفظ و تحکیم آزادی علمی و استقلال دانشگاه‌ها، مراکز علمی و تحقیقاتی تعیین شده است.
در این نوشتار به مرور و بررسی کارنامه عمل وزیران علوم، از گزینه پیشنهادی برای دولت سیزدهم تا نخستین دولت بعد از انقلاب اسلامی می پردازیم؛
محمدعلی زلفی گل در راه وزارت علوم
متولد ۱۳۴۵/زادگاه: آشتیان
استاد شیمی شناخته شده در عرصه داخلی و خارجی و رئیس سابق دانشگاه بوعلی سینا و همچنین قائم‌مقام سابق بنیاد ملی نخبگان است. او از سال ۱۳۸۳ در صدر فهرست پراستنادترین محققان ایرانی موسسه ISI قرار دارد و تا کنون بیش از ٥٠٠ مقاله ISI نوشته‌است. یکی از خیابان‌های شهر همدان به اسم او نام‌گذاری شده‌است. سال های متعدد پژوهشگر برتر دانشگاه، استان و همچنین نه سال متوالی استاد برتر آموزشی گروه شیمی آلی دانشگاه بوعلی سینا را در کارنامه علمی خود دارد. انجمن شیمی ایران در سال ۱۳۹۲ ایشان را به عنوان شیمیدان برجسته گرایش شیمی آلی کشور انتخاب کرد و مورد تقدیر قرار داد. وی یکی از برگزیدگان چهارمین دوره جایزه علمی علامه طباطبایی بنیاد ملی نخبگان در سال ۱۳۹۳ می باشند.
زلفی گل در جنگ تحمیلی دچار عارضه شیمیایی شده و هم اکنون جانباز شیمیایی محسوب می شود.
منصور غلامی (۱۳۹۶ – ۱۴۰۰)
متولد ۱۳۳۲/زادگاه: همدان
از تاریخ ۰۷/۰۸/۱۳۹۶ در دولت دوازدهم عهده‌دار وزارت شد. او دانش‌آموخته دوره دکتری در رشته علوم باغبانی از دانشگاه آدلاید استرالیا است که پررنگ‌ترین مسئولیت اجرایی‌اش ریاست دانشگاه همدان در دولت‌های هفتم، هشتم و یازدهم بود.
او رئوس اصلی برنامه پیشنهادی خود را برای وزارت علوم شامل ۱) نظام تدبیر آموزش، پژوهش و فناوری، ۲) نظام آموزش عالی شایسته‌محور، توانمندسازی و کارآمد، ۳) نظام فرهنگی انسان‌ساز و اخلاق‌مدار، ۴) نظام علم، فناوری و نوآوری بومی و اثربخش در پیشرفت و عدالت، ۵) توسعه سرمایه‌های انسانی آموزشی، پژوهشی و فناورانه، ۶) توسعه مشارکت و همکاری‌های ملی و بین‌المللی و ۷) توسعه زیرساخت‌های کلیدی و شتاب‌بخش دانست و توانست با ۱۸۰ رای موافق، ۸۲ رای مخالف و ۱۴ رای ممتنع اعتماد مجلسیان را جلب کند و این‌گونه شد که در ۶۴ سالگی عهده‌دار وزارت علوم در دولت دوازدهم شد.
از دید ناظران، در کنار برنامه هایی چون جوانگرایی در انتصابات روسای دانشگاه ها می توان چالش های دوره وزارت غلامی را موضوع تخصیص ارز دانشجویی، وضعیت دانشجویان بازداشتی و محدود شدن فرصت جذب نخبگان جوان در این وزارتخانه برشمرد.
سید ضیاء هاشمی (سرپرست ۱۳۹۶)
متولد ۱۳۴۶/زادگاه: یاسوج
نزدیک به هفتاد روز در دولت دوازدهم سرپرست وزارت بود. هاشمی ۵۰ ساله دانش‌آموخته دوره دکتری در رشته جامعه‌شناسی از دانشگاه تهران بود که بعد از یک دوران فراق ۳۹ ساله بین رشته‌های حوزه علوم انسانی با راس وزارتخانه علوم مسئولیت سرپرستی این وزارت را برعهده گرفت اما همچون اَسلاف خود (شریعتمداری و حبیبی) نتوانست مدت زیادی در این مسند باقی بماند.
او پیش از تصدی این پُست، معاونت فرهنگی وزارت را در اختیار داشت.
از مهم‌ترین اقدامات وی در زمان سرپرستی می‌توان به صدور مجوز نام‌نویسی دانشجویان ستاره‌دار اشاره کرد.
محمد فرهادی (۱۳۹۶-۱۳۹۳)
متولد ۱۳۲۸/زادگاه: شاهرود
چهار سال در دولت چهارم عهده‌دار وزارت بود. او متخصص گوش و حلق و بینی از دانشگاه مشهد بود. او که کوله‌باری از تجربه در دو وزارت علوم و بهداشت اندوخته بود و امید بر این بود که تجربه اش به مدد دولت بیاید وارث شرایط متفاوت و متناقضی با ایام گذشته بود. فرهادی در جلسه رای اعتماد خود مسئله محوری وزارت را پیشرفت علمی کشور بیان کرد و با حواشی کمی توانست با ۱۹۷ رای برای دومین بار به مسند وزارت برسد.
محمدعلی نجفی (سرپرست ۱۳۹۳)
متولد ۱۳۳۰/زادگاه: تهران
او دانش‌آموخته دوره کارشناسی ارشد در رشته ریاضی از مؤسسه فناوری ماساچوست بود. زمانی که فرجی‌دانا استیضاح شد، دکتر روحانی طی حکمی نجفی ۶۳ ساله را به‌عنوان سرپرست وزارتخانه منصوب کرد.
از مهم‌ترین اقدامات وی در زمان سرپرستی می‌توان به ادامه بررسی بورسیه‌های غیرقانونی اشاره کرد. دوره سرپرستی نجفی با انتخاب فرهادی به‌عنوان وزیر به پایان رسید.
رضا فرجی‌دانا (۱۳۹۳-۱۳۹۲)
متولد ۱۳۳۹/زادگاه: قم
دانش‌آموخته دوره دکتری در رشته مهندسی برق از دانشگاه واترلوی کانادا بود. فرجی‌دانا رئیس وقت دانشگاه تهران یک‌بار در سال ۱۳۸۲ به مجلس ششم به‌عنوان وزیر معرفی شده بود که مجلسیان با این توجیه که موضع او درباره عوامل استعفای معین شفاف نیست، به مخالفت با وی پرداختند و درنهایت با ۱۲۷ رای منفی نتوانست ردای وزارت را بر تن کند.
او ۱۰ سال بعد و در سن ۵۳ سالگی با ۱۵۹ رای توانست اعتماد مجلس نهم را کسب کند اما وزارت وی دیری نپایید و ده ماه بعد استیضاح و برکنار شد. از مهم‌ترین اقدامات وی در دوران وزارتش می‌توان به ساماندهی مالی طرح‌های کلان ملی، حمایت از دانشجویان دکتری، بازگشت تعدادی از دانشجویان ستاره‌دار به دانشگاه‌ها، دعوت به همکاری از استادان بازنشسته و ممنوع‌التدریس، تلاش در جهت اعطای استقلال بیشتر به دانشگاه‌ها و بررسی پرونده بورسیه‌های غیرقانونی اشاره کرد. فرجی‌دانا در تاریخ ۲۹/۰۵/۱۳۹۳ در مجلس نهم با ۱۴۵ رای موافقِ استیضاح از وزارت برکنار شد.
جعفر توفیقی (سرپرست ۱۳۹۲)
متولد ۱۳۳۴/زادگاه: تهران
او دانش‌آموخته دوره دکتری در رشته مهندسی شیمی از دانشگاه پلی‌تکنیک بخارست بود. توفیقی ۵۸ ساله در روزهای ابتدایی سرپرستی خود رئیس دانشگاه علامه طباطبایی و دانشگاه صنعتی اصفهان را برکنار کرد که این کار باعث تشدید مخالفت‌ها با او شد، اما استقبال گسترده دانشجویان و دانشگاهیان را به همراه داشت.
توفیقی کوشید در مدت سرپرستی خود به وزارت علوم سروسامان دهد و با انتخاب فرجی‌دانا به‌عنوان وزیر دوره هفتاد روزه وی به پایان رسید.
کامران دانشجو (۱۳۹۲-۱۳۸۸)
متولد ۱۳۳۶/زادگاه: دامغان
او دانش‌آموخته دوره دکتری در رشته هوافضا از امپریال کالج لندن انگلستان بود که در سن ۵۲ سالگی با ۱۸۶ رای توانست اعتماد مجلس را کسب نماید.
دانشجو قبل از وزارت علوم پست‌هایی همچون استاندار تهران، سرپرستی وزارت کشور و رئیس ستاد انتخابات کشور را بر عهده داشت.
او بعد از دوران وزارتش به دانشگاه علم و صنعت برگشت و به تدریس و تحقیق مشغول شد.
محمدمهدی زاهدی (۱۳۸۸-۱۳۸۴)
متولد ۱۳۳۲/زادگاه: کرمان
او دانش‌آموخته دوره دکتری در رشته ریاضی از دانشگاه شهید باهنر کرمان بود. در جلسه دفاع از وزیران تعدادی از نمایندگان همسو با دولت نسبت به سابقه علمی زاهدی ابراز تردید کردند اما وی در ۵۲ سالگی با ۱۴۴ رای یعنی با آرایی شکننده توانست به‌عنوان وزیر انتخاب شود.
گزارش‌ها نشان می‌دهد که در دوران زاهدی تعامل بین وزارتخانه و مجلس تنش خاصی نداشته است.
زاهدی بعد از دوران وزارت همچنان در سپهر سیاسی کشور فعال بود و دوره نهم و دهم مجلس شورای اسلامی به‌عنوان نماینده مردم راور کرمان در مجلس حضور داشته است.
جعفر توفیقی (۱۳۸۴-۱۳۸۲)
او در ۴۸ سالگی با ۱۶۳ رای توانست به این منصب برسد. توفیقی در زمان معرفی به مجلس معاون آموزشی وزارت بود. در دوران او روند تغییرات ساختاری که از زمان معین شروع شده بود، ادامه پیدا کرد.
جعفر میلی‌منفرد (سرپرست ۱۳۸۲)
متولد ۱۳۳۲/زادگاه: تهران
کمتر از یک ماه در دولت هشتم سرپرست وزارت بود. میلی‌منفرد ۵۰ ساله دانش‌آموخته دوره دکتری در رشته مهندسی برق از دانشگاه پاریس بود که بعد از استعفای معین طی حکمی از سوی خاتمی به‌عنوان سرپرست وزارت انتخاب شد.
دوره سرپرستی او با انتخاب جعفر توفیقی به‌عنوان وزیر علوم به پایان رسید. او به فعالیت‌های اجرایی و علمی خود ادامه داد.
وی در کارنامه خود مسئولیت‌های دیگری نظیر قائم‌مقامی وزیر علوم، معاونت طرح و برنامه وزارت علوم، معاون فناوری وزارت علوم، رئیس سازمان پژوهش‌های علمی و... را داشته است.
مصطفی معین (۱۳۸۲-۱۳۷۶)
متولد ۱۳۳۰/زادگاه: نجف‌آباد
او متخصص بیماری‌های کودکان از دانشگاه شیراز بود. معین چهار سال در دولت هفتم و دو سال در دولت هشتم عهده‌دار وزارت بود. معین ۴۶ ساله برای دومین بار با ۲۱۷ رای توانست به کابینه اول حجت‌الاسلام «سیدمحمد خاتمی» راه یابد. وی در ۵۰ سالگی برای سومین بار با ۲۲۲ رای به‌عنوان وزیر در کابینه دوم خاتمی حضور یافت.
مهم‌ترین اقدام معین در دوران وزارتش، شروع تحول ساختاری در نظام آموزش عالی کشور بود و براساس قانون سوم توسعه در سال ۱۳۷۹ وزارت فرهنگ و آموزش عالی به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تغییر نام داد.
یکی دیگر از دستاوردهای وزارت معین، بخشنامه واگذاری انتخاب روسای دانشگاه‌ها به دانشگاه با حق نظر وزارت علوم بود. معین بعد از اتمام دوران وزارتش همچنان در سپهر سیاسی ایران به نقش‌آفرینی پرداخت و در دور اول نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری با ۴ میلیون رای از میان هفت نامزد در رتبه چهارم قرار گرفت.
سید محمدرضا هاشمی گلپایگانی (۱۳۷۶-۱۳۷۲)
متولد ۱۳۲۵/زادگاه: نجف
او دانش‌آموخته دوره دکتری در رشته مهندسی پزشکی از دانشگاه ایالتی اوهایو بود که در ۴۷ سالگی با ۲۲۰ رای توانست به این منصب برسد.
در این دوره بحث توسعه کمی فضاهای آموزشی در دستور کار بود و تصویب پروژه، کلنگ‌زنی، ساخت و افتتاح، دغدغه اصلی مدیران دولت و به ویژه وزارت علوم محسوب می شد.
هاشمی گلپایگانی بعد از دوران وزارتش بیشتر بر فعالیت‌های علمی متمرکز شد و به‌پاس خدمات ارزنده علمی نائل به دریافت دیپلم افتخار چهره‌های ماندگار شده است.
در کارنامه او مسئولیت‌های دیگری نظیر دبیری و عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی، ریاست گروه فنی و مهندسی ستاد انقلاب فرهنگی و معاونت آموزشی دانشگاه صنعتی امیرکبیر به چشم می‌خورد.
مصطفی معین(۱۳۷۲-۱۳۶۸)
او در ۳۸ سالگی با ۲۳۷ رای توانست به کابینه اول آیت‌الله هاشمی رفسنجانی راه پیدا کند. او پیش از تصدی این سِمت دارای سوابق اجرایی از جمله ریاست دانشگاه شیراز (۱۳۶۱-۱۳۶۰)، نماینده مردم شیراز در نخستین دوره مجلس (۱۳۶۳-۱۳۶۱) و نماینده مردم تهران در سومین دوره مجلس (۱۳۶۸-۱۳۶۷) بود.
در دوران پس از جنگ تحمیلی تمام برنامه‌های دولت بر سازندگی کشور استوار بود و وزارت علوم هم از این قاعده مستثنا نبود و کلنگ احداث بسیاری از دانشگاه‌های کشور در آن زمان بر زمین خورد. دانشگاه آزاد از یک‌سو و وزارت علوم در سوی دیگر، توسعه کمّی آموزش عالی را محور برنامه‌های خود گذاشته بودند با این هدف که زیرساخت‌های لازم برای حرکت به سمت پیشرفت علمی در آینده را پی‌ریزی کنند.
در مقابل، منتقدان از این سیاست خرده گرفتند که چرا بیشتر بر توسعه کمّی استوار و از توسعه کیفی غافل بوده و یکی از آثار بلندمدت آن، افزایش بی‌رویه فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و نهایتاً بیکاری آن‌ها خواهد بود.
معین بعد از اتمام دوره وزارتش همچنان به فعالیت‌های خود ادامه داد و مجدداً در دولت هشتم و نهم به منصب وزارت رسید.
محمد فرهادی (۱۳۶۸-۱۳۶۴)
او در ۳۶ سالگی با ۲۱۷ رای توانست اعتماد مجلس را کسب کند. دوره وزارت فرهادی در بحبوحه جنگ تحمیلی بوده و دانشگاه‌ها نقش حمایتی از رزمندگان میدان نبرد را داشتند و تمام کشور مشغول به مسائل مرتبط با جنگ بودند.
شاید بتوان مهم‌ترین اقدام فرهادی را باز نگه‌داشتن دانشگاه‌ها در شرایط جنگ بیان کرد. فرهادی بعد از اتمام دوره وزارت همچنان به فعالیت‌های سیاسی و اجرایی خود ادامه داد و به مناصب مهمی همچون وزارت بهداشت (دولت هشتم) و رئیس جمعیت هلال‌احمر ایران (دولت یازدهم) دست یافت و در سال ۱۳۹۳ مجدداً توانست به مدت سه سال ردای وزارت علوم را بر تن کند.
ایرج فاضل(۱۳۶۴-۱۳۶۳)
متولد ۱۳۱۸/زادگاه: اردستان
نزدیک به یک سال و نیم در دولت سوم عهده‌دار وزارت بود. او فوق تخصص جراحی عروق و پیوند اعضا و استاد دانشگاه رایت‌استیت آمریکا بود.
فاضل در سال ۱۳۶۳ نامزد وزارت فرهنگ و آموزش عالی شد و در زمان رای‌گیری تعدادی از نمایندگان انتقادهایی داشتند که مهم‌ترین آن‌ها بر عدم شناخت کافی نیروهای مؤمن و متعهد از وی، نداشتن سابقه سیاسی و عدم پیوند با نیروهای حزب‌اللهی بود اما درنهایت فاضل ۴۵ ساله با ۱۷۸ رای توانست اعتماد مجلس را کسب نماید.
فاضل در دوره وزارتش، همت خود را بر جذب و گماردن معاونینی باهوش و باکیاست قرار دارد تا بتواند کِشتی آموزش عالی را در شرایط جنگ و سختی‌های ناشی از آن به‌آرامی و همراه با سعه‌صدر از تنگه‌های تندروی عبور دهد.
یکی از وقایع ساختاری مهمی که در سال ۱۳۶۴ برای وزارت رخ داد جدا شدن دانشکده‌های پزشکی و الحاق آن به وزارت بهداری آن زمان بود که این اقدام با موافقت و همکاری فاضل اتفاق افتاد.
فاضل در زمان ترمیم کابینه دولت چهارم به دلایل شخصی از پست خود کناره‌گیری کرد، بااین‌حال در کابینه اول «آیت‌الله هاشمی رفسنجانی» به مقام وزارت بهداشت رسید.
محمدعلی نجفی(۱۳۶۳-۱۳۶۰)
که در ۳۰ سالگی با ۱۳۰ رای توانست اعتماد مجلس را کسب کند. حدود سه سال در دولت دوم و سوم عهده‌دار وزارت بود. نجفی جوان‌ترین وزیری بوده که تا به امروز توانسته بر این مسند تکیه بزند. او پیش از تصدی این مقام با حکم وزیر وقت به ریاست دانشگاه صنعتی اصفهان رسیده بود و اندک تجربه‌ای از فضای دانشگاهی کسب کرده بود.
از مهم‌ترین اقدامات نجفی در دوران وزارتش، می‌توان به بازگشایی و برگزاری آزمون ورودی دانشگاه‌ها اشاره کرد.
نجفی بعد از اتمام دوران وزارتش به‌واسطه موفقیت‌های اجرایی که در کارنامه خود داشت به مناصب مهمی از جمله وزارت آموزش‌وپرورش، ریاست سازمان برنامه و بودجه، ریاست سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری و شهرداری تهران انتخاب شد.
حسن عارفی(۱۳۶۰-۱۳۵۹)
متولد ۱۳۱۵/زادگاه: تهران
حدود یک سال در دولت اول عهده‌دار وزارت بود. او تخصص پزشکی در رشته اطفال-داخلی را از دانشگاه نیویورک و مدرک فوق تخصص قلب و عروق و طب دوران بلوغ را در آمریکا کسب کرده بود و در ۴۴ سالگی با ۱۶۹ رای توانست اعتماد مجلس را به دست آورد.
عارفی اولین وزیری بود که براساس آرای نمایندگان مجلس توانست به وزارت برسد و اولین پزشکی بود که بعد از انقلاب عهده‌دار این منصب شد. در سال‌های بعد، پزشکان دیگری ازجمله ایرج فاضل، محمد فرهادی و مصطفی معین به این جایگاه رسیدند و نزدیک به بیست سال، سکان وزارت در دست وزرایی با تخصص پزشکی بوده است.
حسن حبیبی(۱۳۵۹-۱۳۵۸)
۱۳۹۱-۱۳۱۵/زادگاه: تهران
حدود هشت ونیم ماه از سوی شورای انقلاب عهده‌دار وزارت بود. او که دانش‌آموخته دکتری در رشته حقوق از دانشگاه سوربن فرانسه بود در ۴۳ سالگی به این منصب رسید. حبیبی فعالیت‌های سیاسی خود را قبل از انقلاب آغاز کرده بود و از اعضای شناخته‌شده نهضت آزادی بود اما بعد از انقلاب از هم‌کشیان خود فاصله گرفت و به سمت حزب جمهوری اسلامی گرایش پیدا کرد.
در این دوران فضای دانشگاه‌ها به‌شدت سیاسی و غبارآلود بود و به محلی برای وزن‌کشی گروه‌های سیاسی مبدل شده بود که ارائه برنامه، تلاش در جهت اجرا و نظارت بر حُسن انجام آن را با مشکلات عدیده‌ای مواجه می‌کرد، به این جهت شورای انقلاب به دنبال ملاقات با امام خمینی (ره) در بیانیه ۲۹/۰۱/۱۳۵۹ خود مقرر کرد که دانشگاه باید از حالت ستاد عملیاتی گروه‌های گوناگون خارج شود و نظام آموزشی کشور براساس موازین انقلابی و اسلامی طرح‌ریزی شود و امام (ره) فرمانی مبنی بر تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی صادر کرد که بعدها به شورای عالی انقلاب فرهنگی تغییر نام داد.
دکتر حسن حبیبی در تاریخ ۱۲ بهمن‌ماه سال ۱۳۹۱، در سن ۷۶ سالگی دار فانی را وداع گفت.
علی شریعتمداری (۱۳۵۸-۱۳۵۷)
۱۳۹۵-۱۳۰۲/زادگاه: شیراز
حدود نه ماه در دولت موقت عهده‌دار وزارت بود. او دانش‌آموخته دوره دکتری در رشته فلسفه، تعلیم‌وتربیت و برنامه‌ریزی درسی از دانشگاه تنسی آمریکا بود که در ۵۵ سالگی برای این منصب انتخاب و به تائید امام خمینی (ره) رسید.
او بعد از دوران وزارت بیشتر بر فعالیت‌های علمی-فرهنگی متمرکز شد و در تاریخ ۲۳/۰۳/۱۳۵۹ به فرمان رهبر انقلاب به عضویت شورای عالی انقلاب فرهنگی در آمد و تا زمان بازنشستگی در دانشگاه خوارزمی به تحقیق و تدریس مشغول بود و به‌پاس خدمات ارزنده علمی نائل به دریافت دیپلم افتخار چهره‌های ماندگار شد. شریعتمداری در کارنامه خود مسئولیت‌های دیگری نظیر ریاست فرهنگستان علوم، عضویت در شورای عالی آموزش‌وپرورش و ... را داشته است. دکتر شریعتمداری در تاریخ ۲۰ دی‌ماه سال ۱۳۹۵، در سن ۹۳ سالگی فانی را وداع گفت.