حفظ و افزایش جمعیت جامعه با فرزندآوری، از دغدغه های اصلی دولت ها در چند دهه اخیر بوده است، به ویژه اینکه نسل جدید به بهانه های متعددی چون وضعیت اقتصادی، ادامه تحصیل و یا کاهش احساس مسوولیت والدین، حتی با وجود تمکن مالی، بر خلاف نسل گذشته رغبت چندانی به فرزندآوری ندارد.
بر اساس آخرین سرشماری نفوس مسکن که در سال ۱۳۹۵ صورت گرفت جمعیت ایران ۷۹ میلیون و ۹۲۶ هزار و ۲۷۰ نفر بود که طبق گزارش ارائه شده مرکز آمار ایران، این جمعیت در سال ۹۸ به حدود ۸۳ میلیون نفر رسیده است.
بر اساس همین گزارش اکنون جمعیت سالمند بالای ۶۰ سال کشورمان با رقم هشت میلیون و ۲۳۱ هزار نفر، حدود ۹.۹ درصد جمعیت کشور را شامل می‌شود که پیش‌بینی می کنند در سال ۱۴۰۰ سهم سالمندی جمعیت، از مرز ۱۰ درصد، در سال ۱۴۲۰ از مرز ۱۹.۴ درصد و در سال ۱۴۳۰ از مرز ۲۶.۱ درصد عبور کند و این به معنای آن است که در آن زمان یک چهارم جمعیت کشور، سالمند خواهند بود.
از سوی دیگر رشد جمعیت زیر ۱۴ سال، از ۴۴ درصد سال ۶۵، اکنون به ۲۲.۵ درصد رسیده که این وضعیت نشان دهنده ضعیف شدن بن‌مایه جمعیت است.
کشور ایران در حال حاضر با داشتن حدود ۷۰ درصد جمعیت فعال، «میانسال» خطاب می‌شود و زنگ‌هایِ کاهش نرخ رشد جمعیت و افزایش تعداد سالمندانش به صدا درآمده است.
چهار عامل «ولادت»، «مرگ و میر»، «مهاجرپذیری» و «مهاجرفرستی» در رشد جمعیت تاثیرگذار هستند که ولادت و مهاجرپذیری در رشد جمعیت اثر مثبت داشته و مرگ و میر و مهاجرفرستی اثر منفی دارند.
در این میان، بهترین راهکار برای بهبود شرایط جمعیتی کشور و جلوگیری از میانسالی و رشد منفی جمعیت، تشویق به فرزندآوری، البته به صورت منطقی و مهیا نمودن شرایط برای این امر است.
با توجه به پیچیدگی موضوع جمعیت با در نظرگرفتن ابعاد متفاوت آن، موفقیت و پایدار بودن برنامه‌های جمعیتی مستلزم نگاه سیستمی، تعیین اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت، همکاری و هماهنگی بین‌بخشی، و همراهی و مشارکت مردم است.
فرزندآوری، باری بر دوش بانوان
فرزندآوری پدیده ای فردی نیست که منوط به انتخاب شخصی زوجین باشد، بلکه به مثابه یک پدیده اجتماعی از عوامل متعدد و متنوعی تأثیر می گیرد که شامل مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، روانشناختی و سیاسی است.
مدیرکل دفتر امور بانوان و خانواده استانداری خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: اکنون عمده بار فرزندآوری بر دوش بانوان است و همسران زنان شاغل باید آنان را مورد حمایت قرار داده و در مسوولیت‌های تربیت و نگهداری از فرزندان، مشارکت کنند.
سیده طاهره طهماسبی در خصوص تاثیر اشتغال و افزایش سطح تحصیلات زنان بر کاهش یا افزایش میزان ازدواج و فرزندآوری، اظهار داشت: زنان شاغل به دلیل صرف زمان در شغل و مشکلات انجام همزمان نقش اجتماعی و مادری، فرزندآوری را با تأخیر آغاز می‌کنند.
وی افزود: همچنین تأخیر در فرزندآوری با این حقیقت مرتبط است که زنان با تحصیلات بالاتر، قدرت تصمیم‌گیری بالاتری در خانواده در خصوص تعیین زمان فرزندآوری، فاصله موالید و تعداد فرزندان دارند.
مدیرکل دفتر امور بانوان و خانواده استانداری خراسان رضوی در خصوص اینکه آیا اشتغال و ادامه تحصیل برای زنان تهدید و یا فرصت به شمار می‌آید، گفت: نیروهای تحصیل‌کرده و متخصص سرمایه ملی محسوب می‌شوند، به همین دلیل حرفه‌گرایی بانوان از جهاتی مثل خودکفایی اقتصادی که موجب افزایش بهره‌وری ملی است، فرصت به شمار می‌آید.
وی با بیان اینکه احساس کارآمدی موجب سلامت روان و نشاط در بانوان است، افزود: اشتغال و کسب هویت اجتماعی برای بانوان سبب افزایش اعتماد به نفس، استقلال مالی و برنامه‌ریزی منظم می شود.
طهماسبی ادامه داد: بخش بزرگی از تهدیدات، با موانع و نابرابری‌های شغلی و اخلاقی با محیط‌های سازمانی ارتباط دارد، یعنی اغلب آسیب‌های محیط کاری با بداخلاقی‌های محیط کار و سیستم سازمانی ارتباط دارد و اگر سازمان شایسته سالار نباشد، آسیبش متوجه تمامی کارکنان خواهد بود.
وی در ادامه گفت: تعدد وظایف مادران در صورت همکاری نکردن پدران، باعث کاهش فراغت مادران و افزایش مشکلات آنها می شود.
جایزه برای فرزندآوری
مدیرکل دفتر امور بانوان و خانواده استانداری خراسان رضوی در خصوص برنامه‌ها، مولفه‌ها و مشوق‌هایی که دولت برای فرزندآوری و ازدواج زنان شاغل دارد، افزود: افزایش مرخصی زایمان زنان تا ۹ ماه و کاهش یک ساعت کاری برای مادران دارای کودک زیر ۶ سال از جمله قوانین تشویقی برای زنان شاغل است.
وی در پاسخ به این سوال که آیا افزایش میزان حضور زنان در پست های مدیریتی که در سالیان اخیر به ۲۵ درصد رسیده، خود باعث کاهش فرزندآوری و یا ازدواج دیرهنگام آنان نیست، اظهار کرد: زنان در همه امور به ویژه مسائل شغلی، بسیار مسوولیت‌پذیر و متعهد هستند و باید زنان توانمندِ شاغل مورد توجه و تشویق قرار گیرند.
طهماسبی با بیان اینکه تحقیقات نیز نشان می‌دهد که کار کردن مادر می‌تواند بر روی رشد روانی کودک، تاثیر مثبت داشته باشد، ادامه داد: این تفاوت نتایج به میزان زیادی ناشی از تغییر نقش‌های سنتی زنانه و مردانه، از جمله رایج شدن کار کردن زنان و همکاری مردان در امور خانه و فرزندان است.
وی گفت: میزان حمایت شوهر از زن، سازگاری زوجین، نوع شغل زن و شوهر و اجباری نبودن کار کردن زوجین از جمله عواملی است که بر چگونگی تاثیر شاغل بودن هر دوی والدین بر فرزندآوری موثر است.
مدیرکل دفتر امور بانوان و خانواده استانداری خراسان رضوی افزود: یک وجه از اشتغال زنان مسایل اقتصادی است. امروزه مشارکت روزافزون زنان در بیرون از خانه موجب تقویت حسّ اعتماد به نفس و استقلال و افزایش قدرت تصمیم گیری و برخورد مناسب آنان با رویدادها و حوادث زندگی شده و اثرات مطلوبی بر ارتباطات خانوادگی دارد.
طهماسبی ادامه داد: هر قدر زنان بیشتر وارد عرصه اجتماعی شوند به همان نسبت از میزان بحران هویّت فردی و اجتماعی، افسردگی و انزواگرایی، بی اعتمادی و بدبینی به قوانین و قواعد حاکم بر جامعه در این قشر عظیم کاسته خواهد شد.
اشتغال زنان و فرزندآوری در گذشته
در گذشته زنان در کنار خانه‌داری و فرزندآوری در فعالیت های اقتصاد مبتنی بر کشاورزی شاغل بودند ولی محل کار و خانه آنها همجوار بود و مادر می‌توانست در صورت نیاز، کار را تعطیل و به امور فرزندان خود برسد.
استادیار گروه آموزشی علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد در این خصوص گفت: در اقتصاد سنتی، اشتغال زنان مانعی برای فرزندآوری نبوده است، بلکه در آن اقتصاد، که نیازمند نیروی انسانی بیشتر بود، به نوعی آنان به فرزندآوری تشویق می شدند.
دکتر غلامرضا حسنی درمیان افزود: بهره‌برداری اقتصادی زنان در چنین ساختارهایی حداقلی بود و برای همین این زنان را خانه‌دار تلقی می کردند اما در اقتصادهای نوین و با رویکرد لیبرالی و نئولیبرالی، که با گسترش شهرنشینی، محل کار و محل خانه را از یکدیگر جدا کرد، روحیه فردگرایانه و رقابتی برخاسته از نظام سرمایه‌داری و برابرخواهی جنسیتی، موجب شد به تدریج زنان همانند مردان، خواهان کسب منزلت‌های اقتصادی و اجتماعی و جبران محرومیت تاریخی خود شوند.
وی ادامه داد: جبران محرومیت تاریخی، نیاز به صرف زمان دارد و بر همین اساس زنان سال‌های بیشتری را به تحصیل می‌پردازند و این امر موجب شده تا دختران، تحصیل را بر ازدواج اولویت دهند که این منجر به افزایش سن ازدواج شد و دخترانی که اشتغال را یک مزیت و برتری برای شانس ازدواج و کسب پایگاه اجتماعی بالاتر می‌دانند، در بالا رفتن سن ازدواج نقش بیشتری داشتند.
این جامعه شناس بیان کرد: توسعه فردمحوری و اقتصاد لیبرالی سبب افزایش سن ازدواج، فاصله بین ازدواج و فرزند اول، افزایش فاصله فرزندان، افزایش تک فرزندی، افزایش افراد هرگز ازدواج نکرده، افزایش طلاق و روابط قبل ازدواج، تغییر نگرش فرزندآوری به تک فرزندی و دو فرزندی، و افزایش سقط جنین، در کنار سیاست‌های کنترل جمعیت و خدمات پیشگیری قطعی و موقت از فرزندآوری و برخی سیاست‌های تنبیهی شد.
او افزود: این توسعه فردمحورانه باعث شد فرزندآوری در ایران از ۶.۷ فرزند به ازای هر زن در سال ۱۳۶۵ به ۱.۶ فرزند در شرایط کنونی کاهش یابد و در نتیجه رشد جمعیت نیز از ۳.۹ درصد سال ۱۳۶۵ به کمتر از یک درصد اکنون برسد.
حسنی درمیان گفت: در سال ۱۳۹۳ سیاست جمعیتی ایران با ابلاغ رهبر معظم انقلاب تغییر یافت، اما عدم انسجام کافی در اعمال این سیاست‌ها برای افزایش سطح باروری در ایران به بالاتر از سطح جایگزینی، موجب شد تا روند کاهشی فرزندآوری و رشد جمعیت، استمرار یابد و در صورت تداوم تا ۲۰ سال آینده رشد جمعیت ایران منفی خواهد شد.
وی با بیان اینکه در سطح ساختاری توسعه فردمحور و متکی به اقتصاد لیبرالی، ساختار خانواده را تحت تاثیر گذاشته و موجب کوچک شدن بعد خانوار و الگوهای رفتار جنسی نوظهور در کشورهای غربی و اروپایی شده است، افزود: در این شرایط رفع نیاز جنسی، از ازدواج جدا شده و روابط قبل ازدواج و حتی پس از ازدواج را مختل کرده است که از آن با عنوان انقلاب جنسی یاد می‌کنند و تهدیدی جدی برای خانواده است که در این راستا شواهد نشان می‌دهد حدود ۴۰ درصد کودکان در انگلیس، خارج از ازدواج رسمی به دنیا می‌آیند.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: در سطح فردی نیز بالا رفتن هزینه‌های ازدواج و فرزندآوری، تغییر سبک زندگی، اهمیت تحصیل و اشتغال در مقابل ازدواج، مانع تلقی کردن ازدواج، به ویژه در سنین پایین برای رشد فردی، شرایط را برای تشکیل خانواده و فرزندآوری با مشکلات ذهنی و عینی روبه رو کرده است.
تجربه زیسته
افراد در زندگی خود تجاربی را به دست می‌آورند که در باور آنها نسبت به زندگی بسیار تاثیرگذار است و افرادی که نگاه خداباورانه داشته باشند نوع متفاوتی از زندگی را تجربه خواهند کرد.
یک متخصص طب ایرانی که خود صاحب سه فرزند، معتقد است: در نگاهی که خداوند به عنوان روزی رسان ضعیف دیده شود و رگه‌های شرک در عقیده آدمی رسوخ کرده باشد، فرزندآوری مانع پیشرفت است ولی در نگاهی که سرشار و زلال از عشق به رزاق بودن خداوند است، این گونه نیست.
دکتر مهدی زروندی با اشاره به اینکه در حال حاضر طبقه تحصیل‌کرده و دارای شرایط اقتصادی مطلوب جامعه، تمایلی به فرزندآوری ندارند، ادامه داد: کار جهادیِ فرهنگی و روشنگری عمیقی از جانب حوزه و دانشگاه لازم است تا آثار سیاست‌های استعماری و غربزده گذشته، اصلاح و آثار مطلوب و دینی عقلی و نقلی فرزندآوری نمایان شود.
این متخصص طب ایرانی با اشاره به تاکید مقام معظم رهبری بر فرزندآوری و جلوگیری از سالمند شدن جامعه، اظهار داشت: مقام معظم رهبری، به عنوان رهبری فرزانه و آزاداندیش، ضمن تصریح اشتباه بودن سیاست‌های گذشته مبنی بر کنترل نسل و موالید، با دلایل عقلی و منطقی نظرات خود را مبنی بر فرزندآوری در شرایط کنونی ابراز داشته اند.
وی در پاسخ به این سوال که در فرزندپروری تاچه حد با همسر خود همکاری می‌کند، گفت: تمامی مردان متاهل، در تربیت فرزند، نقش کمکی خود را ایفا می کنند اما شدت و ضعف آن در بین آقایان متفاوت است. مساله تربیت صحیح فرزند بدون تعامل و کمک همسران و البته یاری الهی به ویژه در عصر حاضر و شرایط کنونی به دشواری امکان پذیر است.
دکتر زروندی در خصوص چگونگی برنامه ریزی برای فرزندپروری در کنار کار و تحصیل، بیان کرد: بار اصلی مسوولیت تربیت فرزندان در خانواده ما بر دوش همسرم است و بنده نیز ضمن انجام امور معیشتی و دانشگاهی در حد توان جسمی، فکری و عقیدتی به وی کمک می کنم.
وی با بیان اینکه ترس از فرزندآوری، بزرگترین مانع پیش روی زوجین جوان است، ادامه داد: خانواده و مسوولان باید زوجین جوان را مورد حمایت قرار دهند تا ترس‌های دروغین ناشی از فرزندآوری در آنها کاهش یابد. از سوی دیگر زوجین باید از وسوسه‌ها و ترس‌های بی اساس شیاطین جِنّی و انِسی هرگز نهراسند و به خداوند مهربان پناه ببرند.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در خصوص برنامه‌ریزی برای پرورش فرزندان گفت: بر اساس رهنمودهای امامان اطهار (ع) باید براساس اصول آموزش‌های دینی، اوقات زندگی و تربیتی خود و فرزندانمان را به چهار بخش عمده عبادت، معیشت، تحکیم پیوندهای خانوادگی و اجتماعی و تفریحات سالم اختصاص دهیم.
دوگانه اشتغال و فرزندآوری
حضور فرزند در زندگی افراد متاهل، همراه با مسوولیت چند برابری والدین است و به همین دلیل برخی از زوجهای جوان احساس می کنند هنوز توان برداشتن این بار مسوولیت را ندارند.
کارشناس خانواده اداره کل تبلیغات اسلامی خراسان رضوی گفت: به دلیل عدم وجود حمایت های اجتماعی از مادران شاغل، خانم ها باید بین دوگانه اشتغال و فرزندآوری، یا تحصیل و مادری یکی را انتخاب کنند.
رضا ولی‌زاده افزود: حمایت‌های اجتماعی، داد وستدهایی است که جوانب مختلفی را دربر دارد که برخی احساسی و برخی دیگر حاکمیتی و قانونی هستند.
وی با بیان اینکه هر چه حمایت‌های اجتماعی از مادران شاغل توسعه یابد، قطعاً سلامت روانی جامعه بهبود پیدا می‌کند، افزود: باید در سیاست‌گذاری‌های عرصه حکمرانی و فرهنگ‌سازی‌ها تلاش شود زیرا مطمئناً به ارتقای سلامت اجتماعی جامعه کمک خواهد کرد، بنابراین حمایت‌های اجتماعی از مادران شاغل را می توان در ۲ لایه حاکمیتی و مردمی طبقه‌بندی کرد.
این کارشناس مسائل خانواده اظهار کرد: هم‌اکنون وضعیت خوبی برای حمایت‌های اجتماعی از مادران شاغل وجود ندارد، به عنوان مثال حدود ۳۰ درصد زنان جامعه، شاغل هستند و میزان مرخصی که برای زنان باردار و همسرانشان در نظر گرفته شده است، کافی نیست و بر این اساس شرایط برای زنانی که می‌خواهند اقدام به فرزندآوری کنند، سخت است و به همین دلیل خانم‌ها باید بین دوگانه اشتغال و فرزندآوری یا تحصیل و مادری یکی را برگزینند.