به گزارش ایرنا استان یزد یکی از تاریخی ترین مناطق ایران است و بنابر کاوش های باستان شناسی، این منطقه قدمتی بیش از پنج هزار سال دارد و قبل از آن که زیستگاه مسلمانان باشد محل سکونت اقوام و گروه‌های مختلف آریایی از جمله معتقدان به آیین میترا و زرتشتیان بوده است.
آنها نیز در یک داد و ستد فرهنگی، بسیاری از آداب و سنن خود را نسل به نسل و سینه به سینه به آیندگان سپرده اند؛ آداب و سنت‌هایی که با تعصب بسیار تا به امروز حفظ شده و از این نظر یزد را می‌توان یکی از مراکز مهم آداب و سنن ملی و مذهبی متنوع و متعدد دانست.
استان یزد از گذشته به حسینیه ایران و اکنون به حسینیه جهان معروف است و در حقیقت در هیچ جایی به این اندازه، ذکر و یاد حسین برقرار نیست.
نام‌گذاری یزد به حسینیه ایران بر سه اصل قدمت، کثرت و ویژگی سبک خاص عزاداری استوار است.
قدمت؛ از آن رو که ارادت مردم یزد به آل‌الله بویژه حضرت اباعبدالله(علیه السلام) سده‌های طولانی است که برقرار است چنانچه هم‌اکنون در یزد، مجالس ، آیین ها و روضه‌هایی است که عمرشان بیش از ۴۵۰ سال است.
در ماه محرم، مجالس روضه خوانی در جای جای استان برگزار می‌شود که از دیرباز تاکنون وجود داشته و هیچگاه در طول تاریخ رونق خود را از دست نداده و امروز هم در همه جای شهر و در کوچه پس کوچه های یزد محرم به خوبی نمایان می‌شود.
در استان یزد شور حسینی در مردم به ویژه جوانان و نوجوانان با سیاه پوش کردن هر کوی و برزن، برافراشتن پرچم‌ها و بیرق سیاه به یاد مظلومیت امام حسین (ع) و خاندانش در کوچه‌ها وخیابان از روزهای قبل محرم نمایان و شهر به استقبال محرم می‌رود.
برخی آیین‌ها از جمله جا به جا شدن هیات مذهبی در محلات، پختن آش نذری، کتل بستن، نخل گردانی و غیره از جمله آداب و رسوم مردم استان است اما ۲ سال است متاسفانه برای حفظ سلامت شهروندان با شیوع ویروس کرونا بسیاری از این آداب و رسوم انجام نمی‌شود یا به صورت محدود برگزار می‌شود.
همچنین روضه خوانی‌ها با رعایت موارد بهداشتی، فاصله گذاری اجتماعی و استفاده از ماسک در اکثر مناطق برپاست.
برخی مراسم‌های روضه خوانی، سخنرانی، دست‌های سینه زنی و زنجیرزنی یزد از شهرت خاصی برخوردارند و از هیات‌های معروف یزد می‌توان هیات فهادان، علقمه، خلف باغ، باغ گندم، بعثت، خرمشاه، گنبدسبز، پنبه کاران و مسجدجامع را نام برد از این آیین ها در میان آثار ناملموس و میراث معنوی کشور ثبت ملی شده و برخی نیز در انتظار ثبت جهانی نیز هستند.
پوش کشیدن
مردم دارالعباده از چند روز مانده به ماه محرم نسبت پوش کشیدن مساجد، حسینه ها و تکایا اقدام میکنند.
پوش پارچه ای محکم با الیاف پنیه ای و مزین به نقوش و تصاویری از واقعه کربلا و نمادی از خیمه گاه حسینی است که بر سقف منازل، تکایا و حسینیه ها برپا می‌شود تا عزاداران در محیطی به دور از هیاهوی روزمره زندگی، مصون از گرما و تابش شدید کویر یا سرمای سخت آن عزای حسینی را برپا دارند.
در گذشته که محدویت امکانات، امکان راحت برگزار شدن مراسم محرم را نمی داد، مجالس عزا با کشیدن پوش مسقف می‌شد، در این مراسم چاووش خوانان یا پیشکسوتان با خواندی اشعار در وصف عاشورا : "هر که دارد هوس کربلا، هر دارد سر همراهی ما، بسم الله" عموم را برای برپایی خیمه گاه حسینی دعوت میکنند.
ماتم چهار مناره
ماتم چهار مناره نیز یکی از سنت‌های دیرینه است که نسل به نسل از سادات شهرستان به فرزندان آنان منتقل‌شده است؛ بدین ترتیب که همیشه چند روز مانده به شروع ماه محرم، سادات هر محله با آدابِ خاصی به مشکی پوش کردن چهار مناره مهم شهر می‌پردازند.
در این آیین که با حضور گسترده مردم همراه با نواختن طبل و مراسم زنجیرزنی و سینه‌زنی انجام می‌شود، سادات ابتدا پرچم‌های سبزرنگ مناره‌ها را بازکرده و پس از گلاب‌پاشی مناره، آن را به پرچم سیاهی که نشانه ماه عزای امام حسین (ع) است، مزین میکنند.
چهار مناره‌ای که سیاه‌پوش می‌شود عبارت‌اند از مناره مسجدِ امام حسین (ع) در محله گلکاران، مناره مسجد آقا در محله دروازه میدان، مناره مسجد جامع واقع در میدان امام حسین (ع) و مناره امامزاده احمد (ع).
مراسم روضه خوانی
مراسم‌های روضه خوانی در یزد از بعد از نماز صبح تا پاسی از شب در حسنیه ها، تکایا و مساجد و برخی منازل و اماکن موقوفه با شور و شکوه خاصی برگزار می‌شود.
عزاداری را از حسینیه خود شروع می‌کرده و به همراه دسته و شبیه‌های خود به سمت میدان امیر چخماق روانه می‌شده؛ در آنجا نخل را می‌بوسیده به دور کلک آن می‌چرخیده و پس از عزاداری باشکوه و نمایشی باز می‌گشته است.
در یزد نیز مانند بسیاری از شهرهای کشور، هیئت‌های عزاداری در قالب هیئت سینه‌زنی و زنجیر زنی تشکیل می‌شود. قدمت برخی از هیات‌های استان یزد به قرن‌ها می‌رسد که آداب و سنن و حتی تجهیزات عزاداری نسل به نسل به یادگار گذاشته شده است به گونه‌ای که حفظ و صیانت از آن سرلوحه کار دست‌اندرکاران هیات‌های عزداری در هر دوره است.
نام بسیاری از هیات‌ها برگرفته از محله و شهر است و جالب آنکه در برخی از هیئت‌هایی که گروه سنی خاصی در آن حضور می‌یابند نامی در حد سنین یاران و فرزندان حضرت ابا عبدالله را دارا هستند که می‌توان به هیئت «علی اصغر» مربوط به سنین کودکان و یا «قمربنی هاشم» برای جوانان نام برد البته بدیهی است که اختصاص گروه سنی خاص به هیئت‌ها نمادین بوده و در تمام هیئت‌های کودک، خردسال نوجوان، جوان، میانسال و پیرمردان دوشادوش هم به عزاداری می‌پردازند.
از مجالس معروف روضه خوانی و قدیم یزد می‌توان مسجد مصلی عتیق، خانه امام حسینی ها، مسجد شاه طهماسب، مسجد بیاق خاق و حسینیه صفار را نام برد.
پیشواز محرم در ندوشن
مراسم پیشواز محرم ندوشن نیز از جمله آیین‌ها و رسومات مذهبی مردم این منطقه است که به ثبت ملی نیز رسیده است.
این مراسم هر ساله از اواخر ماه ذی الحجه تا اول ماه محرم با شکوه خاصی در این شهر برگزار می‌شود که نمایانگر عشق مردم آن دیار نسبت به دلداده خود امام حسین (ع) است.
این مراسم به طور کلی به مدت ۱۲روز از عید غدیر تا اول ماه محرم الحرام انجام می‌شود و شامل: عشور بچه ها، پرسه جوانان (علی اکبر)، غره محرم و بُتّه کَلَک است.
مراسم 'عشور بچه ها' از بعد از ظهر عید غدیر با مرکزیت ۱۱ مسجد محله توسط کودکان با خواندن اشعاری نذورات مردم را جمع آوری کرده و در پایان ماه ذی الحجه همین مراسم با عنوان 'پرسه زنی' توسط جوانان برگزار می‌شود.
غروب روز قبل از محرم نیز مداحان و تعزیه خوانان حسینیه سفلی بر فراز برجی که در کنار حسینیه قرار دارد با خواندن اشعاری معروف به 'غُرّه محرم ' با مطلع ' الصلاه ای عالم موسم ناله و شور و شین است/ غره ماه محرم، کوس شاهی به نام حسین است ' به عزاداری می‌پزدازند.
شاه حسن، شاه حسین
در آیین شاه حسن، شاه حسین شهرستان میبد که در دهه اول ایام محرم برگزار می‌شود، سادات حضور فعال و اولویت ویژه ای دارند.
این آیین در گذشته در محدوده محلات بالا و پایین و به صورت محدود برگزار می‌شده و در قرن‌های اخیر اهالی محله بشنیغان نیز به این آیین پیوسته اند. اکنون چند سالی است که با پدیدآمدن محله‌های جدید، تغییرهایی در این آیین رخ داده که با مشارکت سایر اهالی شهر برگزار می‌شود.
آیین شاه حسن، شاه حسین همزمان از محلات مختلف آغاز و همه در میدان یا حسینیه سید قنبر به هم می‌پیوندند.
این آیین ۲۵ شهریور ۱۳۹۴ با شماره ۱۱۰۸ در گروه عادت‌ها و رسم‌های اجتماعی، آیین‌ها و جشن‌ها به عنوان سنتیترین آیینی که در دهه اول محرم در هسته تاریخی شهر کهن میبد (محدوده داخل حصار) برگزار می‌شود، به ثبت رسید.
مراسم سینه زنی
در استان یزد رسم سینه زنی از دیر باز بسیار شهرت داشت، گروه ها و دستجات سینه زن با انتخاب نوحه‌های ویژه و حرکات دست با سبکی خاص یه سینه می‌زنند، سینه زنی همراه با ریتم اشعار تغییر به صورت تک ضرب، سه ضرب، پنج ضرب یا هفت ضرب انجام می‌شود که در سینه زدن های سه ضرب و بیشتر شور و شوق عزاداران شدت می‌یابد.
دسته سقا
در مراسم عزاداری امام حسین (ع)، گروهی از نوجوانان لباس سیاه می‌پوشند و لنگ قرمزی دور کمر خود می‌بندند. آنها مشک روی دوش گذاشته و بازوبندی از قرآن‌مجید را که با پولک‌های رنگارنگ و برگ‌های فلزی نقره‌ای رنگ تزیین شده، بر کتف خود می‌بندند و در صفی منظم با ذاکر و سردسته خود هم خوانی میکنند. اگر فصل گرما باشد یکی دو نفر هم در پشت صف با مشک پر از آب و یا شرب گلاب به اهل مجلس و عزاداران آب می‌دهند. آنها آب را در جام ابوالفضل (ع) ریخته و به مردم تعارف میکنند.
دسته سقای یک علم چهارگوش دوپایه و یا یک علم سه‌گوش با تمثال حضرت ابوالفضل (ع) را با خود حمل میکنند.
کتل بستن
در یزد به اسب زین کرده‌ای که به طرز خاص آراسته شده و پیشاپیش دسته عزاداری حرکت می‌کند، «کتل» می‌گویند.
گاهی به گردن این اسب چند شال، ترمه یا ابریشمی به رنگ‌های سبز و سرخ آویزان کرده و سر و صورت حیوان را با چند قطعه آیینه کوچک، نگین، قرآن و ... آذین می کنند و گاه بنا بر سلیقه شخصی و به تعبیری دیگر، پارچه سفید خون‌آلودی را بر پشت حیوان می‌کشند و چند قطعه چوب رنگ شده قرمز به نشانه تیر و پیکان در پارچه فرو میکنند.
هم چنین کبوتر زنده‌ای را که با رنگ قرمز آغشته شده نیز بر پشت اسب می‌گذارند. افسار این اسب یا کتل همواره در دست محافظ آن است و جلو دسته سینه‌زنی حرکت می‌کند و محافظ آن مرتب سر و صورت حیوان را نوازش می‌کند. این حرکت نمادین را «اسب و کتل» می‌نامند.
مراسم سنگ زنی یا جغجغه زنی
آیین سنگ زنی که با نام های دیگر مانند جغجغی، جغجغه زنی و گاه تق تقک شناخته می‌شود از جمله آیین هایی است که به شیوه های گوناگون و با نام های متفاوت در برخی نقاط کشور برگزار می‌شود.
این آیین در برخی از نقاط استان یزد از جمله میبد، اردکان، زارچ، مهریز و یزد برگزار می‌شود، در این آیین گروهی با لباس سیاه در حالی که ادواتی شبیه گوشت کوب در دست دارند وارد حسینه شده و با خواندن اشعاری در رثای سرور شهدا به سنگ زنی می‌پردازند.
برهم زدن این ابزار در دست با ریتم خاص و معمولا منظم صدایی صدایی شبیه به هم زدن ۲سنگ دارد، این مراسم به اعتقاد عوام یادآور سختی هایی است که شهدای کربلا در روز عاشور است.
آیین سنگ زنی یا به گویش محلی جغجغه زنی به شیوه ای هنرمندانه با ریتم و اشعاری خاص در شب های ماه محرم در برخی از حسینیه های شهیدیه (شورُک) و روستای رکن آباد شهرستان میبد، بعد از مراسم نوحه خوانی و زنجیرزنی اجرا می شود.
این آیین ششم دی ۱۳۹۰ به شماره ۴۲۳ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
آش حسین
شبیه آش گندم و تقریبا با همان مواد است در فیروزآباد تاپیش از این فقط شب تاسوعا و اربعین می‌پختند، ولی در سال‌های اخیر محدودیت زمانی ندارد (البته در طول ۲ ماه محرم و صفر) و مناسبت آن منوط به میزان نذورات است.
آیین چاووش خوانی
آیین «چاووش‌خوانی» نیز از دیگر آیین‌های یزدی‌ها در ماه محرم است. این آیین که در مناسبت‌های دیگر مانند رمضان نیز برگزار می‌شود، همزمان با آیین «پرسه‌زنی» ولی با وسعتی بیشتر برگزار می‌شود.
در این مراسم، چاووش‌خوان به بالای بلندی می‌رود و با خواندن اشعاری در رثای امام حسین (ع)، مردم را از آمدن ماه محرم آگاه می‌کند.
تعزیه خوانی
صبح روز عاشورا مراسم تعزیه خوانی در اغلب نقاط استان یزد برگزار می‌شود و در این روز تعزیه‌خوان‌ها وقایع عاشورا را بازسازی میکنند.
مراسم تعزیه از ورود "شمر" به صحنه کربلا آغاز می‌شود و تا شهادت امام حسین (ع) ادامه دارد و تمامی گفتگوهای میان افراد به صورت شعر رد و بدل می‌شود.
مراسم علم گردانی
مراسم علم گردانی در تمام شهرستانهای استان یزد برگزار می شود که مراسم علم گردانی روستای طزرجان تفت در آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
مراسم علم گردانی در این منطقه از روز تاسوعا آغاز می شود ، زنان و مردان روستا هرکدام بخشی از علم را می بندند سپس علم گردانان در محله مختلف علم را می گردانند.
در روز تاسوعا علم بندان با جمع آوری پارچه های نذری مردم، محله و علم را آذین می‌بندند. ریش سفیدان با ندای ذکر و صلوات چوب علمها را یکی یکی سوهان کشیده و برای مراسم مهیا می‌سازند و با بستن پارچه ها، علم ها به نام مبارزان کربلا به میانه جمع مشتاقان می آورند.
با حرکت دادن علم حضرت حسین(ع) و ابوالفضل عباس (س) همراه با هیات‌های عزاداری مراسم شور حسینی می‌گیرد، علم داران در حسینیه روستا جمع شده و همراه با مراسم نخل برداری و دسته‌جات سینه زنی به عزاداری اما مظلوم خود می‌پردازند.
شَدِّه بندی و شَدِّه گردانی احمدآباد
شَدِّه برداری رسم و سنتی بسیار کهن بوده که از قدیم الایام در ماه محرم انجام می شده؛ این رسم برای برآوردن حاجت عزاداران و ابراز همدری با شهدا و اسرای کربلا انجام میگرفته که البته این رسم در معرض فراموشی است و تنها در احمد آباد اردکان همچنان در حال انجام است.
این آیین ۲۵ شهریور ۱۳۹۴ با شماره ۱۱۰۷ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
جوش دوره
جوش دوره در یزد و برخی از مناطق و شهرستانهای استان رسمی خاص در شب عاشورای حسینی است که با حضور اقشار مختلف و بخصوص سادات و جوانان در سطح تکایا، مساجد و حسینیه ها بنحو باشکوهی برگزار می‌شود.
در جوش دوره ابتدا چند نفر در وسط جمعیت به خواندن نوحه و اشعار مذهبی در خصوص حادثه کربلا و مصائب شهدای دشت نینوا می‌پردازند و همین امر باعث می‌شود عزاداران حسینی دور تا دور حسینیه در حالی که همدیگر را می‌گیرند حلقه وار حرکت نمایند.
این افراد در جوش دوره بارها گرداگرد حسینیه در حالتی خاص و با حزن و اندوه میچرخند و نوحه و اشعار میاندار یا همان سر دسته هیات را تکرار می کنند و به سر و سینه خودمی زنند.
این مراسم معنوی که در استان یزد از جایگاه خاصی برخوردار است نسل به نسل از زمانهای گذشته باقی مانده و با استقبال مردم و جوانان مواجه شده است.
«نخل برداری» معروف ترین آئین عزاداری مردم دارالعباده
نخل برداری یکی از آیین کهن یزدی‌ها در ایام محرم به ویژه روز عاشوراست و اکنون با آغاز ماه محرم، نخل ها که نماد تابوت امام حسین (ع) هستند، یکی یکی سیاه پوش می‌شوند.
نخل‌ها که در ایام مختلف سال، بدون آذین بندی در نقاط مختلف و در مقابل حسینیه‌ها، مساجد و تکایا قرار دارند، با آغاز ماه محرم سیاه پوش و برای برگزاری مراسم روزهای تاسوعا و عاشورا آماده می‌شوند.
نخل در فرهنگ مردمان ولایتمدار یزد همان تابوت و نمادی از جنازه مطهر ائمه اطهر و به ویژه حضرت امام حسین(ع) که مردم با چرخش آن دور حسینیه‌ها به تشییع می‌پردازند.
نخل برداری از مهمترین آداب عزاداری در استان یزد می‌باشد که اوج و شکوه عزاداری مردم این خطه کویری است.
این نخل معمولا از جنس چوب است و مراسم نخل برداری از ویژگی‌های منحصر به فرد محرم و عزاداری در یزد است. یزدی‌ها شبه تابوتی (نخل) را به دوش می کشند که یادآور تابوتی است که پیکر امام حسین (ع) در آن از میدان جنگ به مزار همیشگی‌اش منتقل شد؛ حمل این تابوت در بین مراسم‌های مختلف محرم از کارهای اصلی و اساسی به شمار می‌رود
نخل‌ها در دیگر ایام سال بدون تزئیین در کنار حسینه ها، تکایا و میادین بزرگ شهر قرار دارند و سنبل عشق و ارادت مردم یزد به امام حسین(ع) به شمار می روند و مردم نسبت به آن احترام وارادت خاصی قائل هستند.
نخل های میدان بعثت ، امیر چخماق و میدان امام تفت از جمله نخل های معروف یزد هستند و مراسم نخل برداری عصر روز عاشورای میدان امام تفت که تا غروب روز عاشورا ادامه دارد از شکوه و جلال خاصی برخوردار است.
البته نخل های میدان‌های امیرچقماق و بعثت در چندسال گذشته به دلیل جلوگیری از آسیب های احتمالی به این آثار گرانسنگ تاریخی و مذهبی برداشته نشده است
مراسم نخل برداری با حضور خیل عظیم عزاداران حسینی انجام می شود و هرکس با نیت خاص در این مراسم شرکت می کند، اقلیت های مذهبی به ویژه زرتشتیان یزد نیز مراسم عزاداری امام حسین و نخل برداری را به نظاره نشسته و به مظلومیت امام حسین (ع) و خاندان او اشک می‌ریزند.
آیین نخل برداری ۲۵ خرداد ۱۳۹۰ با شماره ۲۴۹ به نام استان یزد و چهارم بهمن ۱۳۹۱ با شماره های ۱۰۴۴ و ۱۰۴۸ به ترتیب برای شهرهای ندوشن و مهرجرد میبد در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده است.
سیزده محرم در یزد
مردم مومن استان یزد از دیرباز در روز ۱۳محرم که آن را سوم امام‌حسین (ع) نیز می‌خوانند به برگزاری مراسم‌های مختلف عزاداری و به خصوص نخل‌برداری در گوشه و کنار شهر و در محلات مختلف می‌پردازند و به مقام والای شهدای کربلا ادای احترام میکنند.
مردم ولایتمدار یزد در آیینی کهن، مصادف با روز ۱۳ محرم با راه اندازی دستجات سینه زن و زنجیرزن و حضور در مسجد ملااسماعیل نسبت به برپایی مجلس عزاداری حضرت امام حسین (ع) و یاران و اصحاب وفادارش اقدام میکنند.
این مراسم معنوی از ابتدای صبح آغاز می شود و تا برگزاری نماز جماعت ظهر و عصر در این مکان مقدس ادامه خواهد داشت.
همچنین در روز سیزده محرم و سومین روز شهادت امام حسین (ع) در برخی نقاط استان یزد مراسم ویژه "هیات بنی اسد" برگزار می‌شود.
از مکانهای دیگری که سالیان سال مراسم سیزده محرم در عصر همین روز با شکوه خاصی قبل از کرونا برگزار می‌شد امامزاده جعفر از امامزادگان معروف یزد است که در این روز دسته عرب‌های مقیم یزد با لباس سیاه در حالی که به نشانه عزاداری که رسمی رایج بین اعراب است بر سر و روی خویش گل مالیده اند و به سینه زنی می پردازند که این گروه به طور تمثیلی دسته "بنی اسد" را به نمایش می گذارند.
یکی از نکات بارز این سال های عزاداری ماه محرم در استان یزد، حضور بی شمار گردشگران خارجی به قصد مشاهده این عزاداری هاست. به نحوی در سال‌های قبل از کرونا گردشگران خارجی با تورهای مخصوص این ماه برای حضور و مشاهده عزاداری مردم دارالعباده در شهادت حضرت ابا عبد الله الحسین به یزد سفر و مستقیما این مراسمات مذهبی را مشاهده می کردند.