چند وقتی است که در گزارش های روزانه هواشناسی مرتب می شنویم که در فلان منطقه از کشور پدیده گرد و غبار خواهیم داشت، یا در منطقه ای دیگر توفان های گرد و خاک رخ خواهد داد، بطور قطع این جمله ناآشنا و غریبی نیست گوش همه ما با آن عجین است اما امسال اهمیت آن از لحاظ اینکه با خشکسالی بی نظیری مواجه هستیم صد چندان شده است، کم آبی بیداد می کند، تالاب ها خشک شده اند، برای رودخانه ها رمقی باقی نمانده، منابع آبی زیرزمینی دیگر نای ندارند تا آبی به دست بشر برسانند، نفس محیط زیست به شماره افتاده است.
اما در این میان ما انسان ها چه کرده ایم؟ آیا کاری جز فشار بیشتر بر منابع زیستی انجام داده ایم؟ بر اساس اعلام سازمان هواشناسی در سال ۱۳۹۹ شاهد کاهش بین ۴۰ تا ۵۰ درصدی بارندگی در کشور بودیم که این روند در سالجاری هم ادامه دارد اما با این وجود ما همچنان سالانه ۲۰ میلیارد متر مکعب آب از منابع طبیعی و زیرزمینی اضافه برداشت می کنیم، بنا به گفته عیسی کلانتری رییس سازمان حفاظت محیط زیست پیش‌بینی ها نشان می دهد که تا سال ۱۴۲۰ در زمین‌های اطراف کوه‌های زاگرس و جنوب البرز تا دریاهای جنوب و مرزهای شرقی اثری از کشاورزی نخواهد بود، به اعتقاد وی طبیعت ایران قربانی سیاست های کلان کشور شده است.
پرویز کردوانی پدر کویرشناسی ایران در فروردین ۹۷ گفته بود «بیچاره کسی که ۵۰ سال دیگر به دنیا بیاید. تا آن زمان دیگر نه آب سطحی داریم نه آب زیر زمینی. البته این اتفاق شاید زودتر هم بیفتد» که کلانتری در این باره معتقد است که برآورد دکتر کردوانی خوشبینانه است و آب در ایران به مراتب زودتر از ۵۰ سال دیگر تمام خواهد شد.
چندی پیش کلانتری درباره وضعیت کم آبی در کشور به خبرنگار ایرنا گفته بود که در سال ١٣۶٧ حدود ١٣٢ میلیارد متر مکعب آب تجدیدپذیر داشتیم یعنی ۲ هزار و ٣٠٠ متر مکعب برای هر نفر اما اکنون این سرانه به زیر یک هزار متر مکعب رسیده است، در مدت ٣٠ سال بین ١٣٠ میلیارد متر مکعب در سال آب داشتیم که آن را به ٩٠ میلیارد مترمکعب رساندیم که به نظر می رسد امسال به ٨٠ میلیارد متر مکعب برسد.
کلانتری افزود: امسال سرانه آب تجدیدپذیر برای هر نفر هزار متر مکعب خواهد بود که این یعنی بحران آب، در واقع ٧٠ درصد جمعیت کشور زیر ٧٠٠ متر مکعب آب تجدیدپذیر خواهد داشت این یعنی اینکه کشور وارد مرحله ورشکستگی آب شده است، در بیشتر نقاط کشور بارندگی زیر ٨٠ میلیمتر در سال است، فقط در شمال و غرب کشور حدود ٢٠٠ میلیمتر است، با این وضعیت وقتی مسوولان امر می گویند باید به خودکفایی برسیم یعنی باید دو تا سه برابر ظرفیت موجود منابع آبی مصرف کنیم و این یعنی نابودی محیط زیست، در حالی که آب مهمترین دغدغه کشور است، به آب کشور ظلم کرده‌ایم، آب را در کشور از حالت تجدیدپذیر به حالت تجدید ناپذیر تبدیل کرده ایم.
در این میان اما وجود کانون های گرد و غبار و به هوا بلند شدن خاک یکی دیگر از معضلاتی است که به علت کمبود منابع آبی سر برآورده است، با ندادن حقابه، تالاب ها خشک شده اند، زمین های کشاورزی بایر مانده اند و این خود یعنی ایجاد کانون های جدید گرد و غبار که دود آن به چشم خودمان می رود و باید برای مساله ای که طبیعت خود راهکاری طبیعی برای آن دارد اما ما انسان ها در آن اختلال ایجاد کرده ایم هزینه هنگفت کنیم تا شاید مقداری بهبود یابد که معمولا که چندان موفق نمی شویم، بررسی ها نشان داد که حدود ۳۴.۶ میلیون هکتار کانون داخلی و ۳۰۰ میلیون هکتار کانون خارجی گرد و غبار وجود دارد و برای مقابله با آن در چهار سال گذشته اعتباری حدود ۳۷۰ میلیون یورو - دلار از صندوق توسعه ملی هزینه شده است.
به اعتقاد کارشناسان، عوامل طبیعی و انسانی در بروز و شدت پدیده گرد و غبار دخیل هستند چون مصرف بی رویه منابع آبی و خشک شدن تالاب ها و رودخانه ها آنها را به کانون گرد و غبار تبدیل کرده که در کشور ما کم نیستند. با بررسی های صورت گرفته حدود ۳۴.۶ میلیون هکتار کانون غبار خیز داخلی شناسایی شد که از این میزان وسعت حدود یک میلیون و ۴۶۰ هزار هکتار مربوط به بستر تالابی است.
بررسی ها نشان داد که از این ۳۴.۶ میلیون هکتار حدود ۱۷ درصد آن با شدت زیاد و خیلی زیاد است که در استان های مختلف متفاوت است، همچنین محاسبات نشان داد که از این وسعت سالانه حدود ۴.۲۳ میلیون تن غبارخیزی داریم و این یعنی از بین رفتن توان زایش و باروری خاک که با ادامه این روند ضربه زیادی به بخش کشاورزی وارد خواهد شد.
البته در این میان منشاء گرد و غبار فقط داخلی نیست بلکه با مطالعات صورت گرفته مشخص شد که ۳۰۰ میلیون هکتار از کشورهای اطراف ما کانون گرد و غبار دارند که قسمت عمده آن به همراه جریانات جوی به سمت کشور ما گسیل می شود، در واقع از شمال شرق کشورهای ترکمنستان، ازبکستان، افغانستان، پاکستان و از سمت جنوب، جنوب غرب و غرب کشورهای عراق، سوریه، عربستان و اردن هستند که با توجه به فصل های مختلف گرد و غبار آنها به سمت کشور ما می آید.
علی محمد طهماسبی دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست به خبرنگار ایرنا گفته بود که برای مقابله با گرد و غبار اولین کاری که انجام دادیم شناسایی منابع گرد و غباری داخل و خارج کشور بود، یعنی چشمه های غبارخیزی را در سراسر کشور از کوچکترین تا بزرگترین استان ها مطالعه کردیم و بر این اساس حدود ۳۴.۶ میلیون هکتار کانون غبار خیز داخلی را شناسایی کردیم، بر این اساس در استان های مختلف کانون های غبارخیزی از وسعت حدود پنج هزار هکتار تا ۵.۸ میلیون هکتار با شدت های مختلف پراکنده است که با رسیدن به این اطلاعات، استان ها را با توجه به شدت و ضعف اولویت بندی کردیم.
به گفته وی از این ۳۴.۶ میلیون هکتار غبار خیزی حدود ۱۷ درصد آن با شدت زیاد و خیلی زیاد است البته در استان های مختلف متفاوت است، محاسبات نشان داد که از این وسعت سالانه حدود ۴.۲۳ میلیون تن غبارخیزی داریم بر این اساس طبق طراحی و اولویت بندی استان ها اقدامات مختلفی را انجام دادیم.
کاشت ۱۱۰ هزار هکتار نهال ، مدیریت حفاظتی حدود ۵۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی ، انجام ۳۰۰ کیلومتر لایروبی و ۳ هزار هکتار بادشکن، افزایش ایستگاه های اندازه گیری گرد و غبار ، تهیه برنامه ۱۰ ساله مدیریت کانون های گرد و غبار ، تغییر رویکرد از مقابله به مدیریت و سازگاری و شناسایی ۳۰۰ میلیون هکتار منشاء گرد و غبار خارجی برخی از اقداماتی است که در راستای مقابله با گرد و غبار انجام شده است اما می دانیم که اگر ما انسان ها در کاهش مصرف آب تلاش نکنیم و بدون هیچ ملاحظه ای منابع آبی را هدر دهیم هزاران برابر این اقداماتی که انجام شد هم دوباره انجام شود فایده ای نخواهد داشت، باید به حق طبیعت احترام بگذاریم و با توجه به توان و شرایط محیط زیست کشور برنامه ریزی کنیم و پیش رویم تا به عنوان امانتدارانی امین ،آنها را به نسل بعدی که همان فرزندان خودمان هستند تحویل دهیم در غیر اینصورت با دست خود تمدن هزاران هزار ساله خود را نابود خواهیم کرد.
از: کیمیا عبدالله پور