متجاوزان بعثی در جنگ هشت ساله هرگز نمی پنداشتند که با ایستادگی مقتدرانه ایرانیان روبرو شوند و به هدف های خویش دست نیابند. سربازان دلاور در طول جنگ با شجاعت فراوان به پیکار با دشمنان شتافتند و با شهادت و اسارت خویش به جهانیان نشان دادند که هیچ گاه از هدف های متعالی خود باز نخواهند ایستاد.
تاریخ دفاع مقدس سرشار از خودگذشتگی ها و جانفشانی های رزمندگان غیور است، بزرگمردانی که در این مسیر به اسارت نیروهای دشمن درآمدند و دوران بسیار سختی را تجربه کردند. صبر و استقامت اسراء، گواه شکوه و صلابت مردمانی است که برای احقاق حق خویش از هیچ تلاشی فروگذاری نمی کنند. آنان شکنجه و درد اسارت را با ایمان راسخ خویش تحمل و اسارت گاه ها را به دانشگاه های تربیت انسان های مجاهد و آزاده تبدیل کردند.(۱)
دوران اسارت، لحظه های اثبات حقانیت جمهوری اسلامی و دفاع از استقلال و آزادی سرزمینی بود که با سال ها مبارزه و با خون هزاران شهید به ثمر نشست. فریاد خاموش غیورمردانی که با دژخیمان زمانه به رویارویی پرداختند و از سرزمین اسلامی خویش دفاع کردند.
پیروزی ایران در این جنگ، ثمره خون هزاران شهید، رنج اسارت و شکنجه هزاران تن از مبارزان و اسیران دفاع مقدس به شمار می رود و شجاعت و ایثار این بزرگواران بود که سربلندی و سرافرازی را برای کشورمان به ارمغان آورد و سبب پیروزی در این نبرد نابرابر شد. در سال های پس از جنگ تحمیلی با همکاری کمیته بین المللی صلیب سرخ در امور اسرای جنگی، ۲ کشور تعامل در ارتباط با تبادل اسراء را آغاز کردند و اینگونه در ایران ستاد رسیدگی به امور آزادگان شکل گرفت. بدین شکل نخستین گروه از آزادگان ایرانی در ۲۶ مرداد ۱۳۶۹ خورشیدی به میهن بازگشتند و پس از زیارت آرامگاه امام راحل(ره) به دیدار آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری شتافتند تا با آرمان های انقلاب اسلامی دگربار پیمان ببندند.
دوران دفاع مـقدس فرهنگ غنـی ایثـار و شـهادت را در عرصـه هـا و مقـاطع مختلـف جـنـگ تـحمیلی به منصه ظهور گذاشت. دوران اسارت در اسارتگاه های رژیم عراق نیز جدا از این مقوله نبوده و نیست. جلوه هـای فـرهنگ ایثار و شهادت در اسارتگاه ها به کرات دیده می شد. آزادگان در روابـط انـسانی و دوسـتی خود معیارهای دینی و انسانی را مـدنظر قـرار می دادند که تأثیر بسزایی در تقویت فرهنگ ایثار و شهادت در آن شرایط بغرنج داشت. توجه بـه مـجموعه این رفتارها به عنوان ایجاد و تـقویت کـننده سـرمایه اجتماعی می تواند نـقش مـؤثری در تـرویج فرهنـگ ایثـار و شـهادت و حـفـظ مناسبات بین نسلی ایفا کند و عامل مهمی در تقویت هویت و فرهنگ شـیعی در جامعـه باشـد.(۲)
توجه به مؤلفه ارشاد در رفتار با دوسـتان در خاطرات آزادگـان
از میان رفتارهای ایثارگونه ای که آزادگان در دوران اسارت در ارتبـاط بـا یکـدیگر از خـود نشان می دادند، مـؤلفه هـای ارشـاد، حسن سلوک و اخوت ایمانی مطـرح می شود. مؤلفه ارشاد، شامل نگرانی درباره دیگران و مسایل عمومی می شود. ارشاد اسرا شامل رفتارهایی است که هنجارهـای اجتمـاعی را یادآوری می کند. عدول از این هنجارها، تـذکر دوسـتانه و گـاهی هم قاطعانه را بـه دنبـال داشـت. آنها به طرق مـختلف، سـعی در اصـلاح بـرادر دینـی خود داشتند و در برابر منکرات، بی تفاوت نبودند و نهایت تلاش خـود را بـرای سـالم سـازی محـیط اردوگاه ها به کار می بستند؛ زیرا به دلیل محدودیت ها و کاستی ها، زمینه برای رشـد نـاهنجـاری هـا و مـنکرات در آنـجا بیشتر مهیا بود و اگر بی تفاوتی پیشه مـی کردنـد، خیلـی زود محـیط اردوگـاه ها، مـحیط فساد می شد و از همین طریق، عراقی ها جنگ تبلیغاتی علیه جمهـوری اسـلامی ایـران بـه راه می انداختند. به همین دلیل، اسرا بـه ثـبات و رشد ارزش هـا در محـیط اسـارت اهتمام مـی ورزیدنـد.(۳)
گفتـار و رفتـار بـعـضی از اسـرا، جـنبـه الگوپذیری برای دیگـران داشـت و راهنمای دیگران در برخورد بـا عـراقی ها بود. افـرادی در اسارت بودند که با گفتار و رفتار خود، اسرا را یاری می کردند. برای نمونه، فـردی در اسـتخبارات عراق بود که به اسرا آمـوزش مـی داد که چطور رفـتـار کـننـد و در بــازجویی هـا، چـه بگوینـد و چـه نـگوینـد و استقامت داشته باشند.
گاهی اسرا با فداکاری، درصدد مقابله با دشمن برمی آمدند و هر طوری کـه شـده از رواج منکرات در اردوگـاه تـوسط آنـها جلوگیری به عمل می آوردند.
اسـرا بـا رفـتار و اخلاق خود، سعی در اصلاح و راهنمایی برادران داشتند و در مـوارد بـسیاری، برادران از این نصیحت هـا اسـتقبال مـی کردند و می پذیرفتند اما در موارد نـادری کـه رفتـار ملایـم و زبان خوش اثرگـذار نبـود، بـه طـرق دیگــری وارد عـمـل مــی شـدند و بـا شـدت بیـشتری برخـورد می کردند.
توجه به مؤلفه حسن سـلوک بـا مردم در رفتـار با دوسـتان در خاطرات آزادگان
انسجام و همبستگی گروهی از شاخصه های سـرمایه اجـتماعی است. انسجام اجتمـاعی بـه ایـن معناست که گـروه وحـدت خـود را حفظ کند و با عناصر وحدتبخش خود تـطابق و هـمنوایی داشته باشد. ماهیت وحدت بخش دین، موجب انسجام بین اسرا می شد و میان آنها همکاری و تعاون ایجـاد مـی کرد. برای اعـتراض به عراقی ها، اسرا بسیار منسجم و متحد عمل می کردند. گاهی رژیم بعث برای برهم زدن اوضاع بسیجیان و تضعیف روحیـه آنـان، افرادی را به اردوگاه می بردند و قصد داشتند کـه بـا اجـرای موسـیقی در بخش بسیجیان، آن را از تـلویزیون عـراق پخش کنند. برادران بسیج بعـد از اطـلاع از ایـن موضوع، خود را آماده مقابله با آن می کردند و در مواجهه بـا گـروه فـیلم بـردار، تکبیرگویـان در برابر آنها ایستادگی و آنها را وحـشت زده وادار بـه فرار می کردند. سرمایه اجتماعی موجب وحدت بخشی بین اسرا مـی شـد. آزادگـان وقتـی از خـاطرات خـود می گویند، اتحاد و همدلی را مایه نجات خود می دانند و اگر اتـحاد میان آنهـا نبـود، از گرسـنگی و تشنگی شهید می شدند. اسرا برای احقاق حقوق خود، دست به شورش می زدنـد و در برابـر تیرانـدازی عراقی ها مقاومت می کردند. ثمره این اتحاد این بود که به یک آزادی نسبی رسـیدند. در اسـارت افرادی کـه اشتراکی با یکدیگر نداشتند با یکدیگر متحدانه زندگی و فـارغ از دین و مذهبشان با لطف بـا یکـدیگر برخورد می کردند.(۴)
رفع نیازهای یکدیگر و تلاش در راه آن
ایثار و ازخودگذشتگی با ترک منافع شخصی و عمل به سـود مـنـافع جـمعـی، تـولیـد سـرمایه اجتماعی می کند. وجود این خصیصه در آزادگان، با ایجاد شبکه دوستی قـوی، باعـث مـی شـد کـه اســرا نـسبت بـه رفع نیازهای یکدیگر کوشا باشند. روحیه خدمت به دیگران در اسرا باعث می شد که آنـها در خـدمت به برادر اسیر خود، منیت را از میان ببرند و بدون اینکه کوچک ترین توجهی بــه پـسـت و مـقام خود داشته باشند، خود خالصانه عهده دار کارها و مسوولیت ها مـی شـدند.(۵)
منابع:
١. احد طجری، علیمحمد و حسین یحـیوی (١٣٨٨). دوره درهـای بسته به روایت اسیر شماره ٢٩٦١. تهران: روایت فتح .
٢. امامی، اسماعیل و مریم احدپور (١٣٩٠). ساعت ١:٢٥ شب به وقت بغداد: خاطرات اسیر آزادشده ایرانی عادلخانی. تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
٣. امین فرد، احـمد (١٣٩٠). نـامه های پست نشده. رشت : فرد.
٤. آمدی، عبدالواحدبن محمد (١٣٦٦). شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و دررالکلم . تهران: دانشگاه تهران.
٥. بنده خدا، رضا (١٣٧٨). گـداخته (خـاطرات اسیر آزادشده ایرانی مهندس مـحمدعلی زردبـانی). تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.