حجت‌الاسلام والمسلمین مهراب صادق‌نیا، در مراسم شام غریبان شهدای کربلا، در ادامه نشست‌های عاشوار و امروز ما به بررسی رابطه نهاد دین با نهاد سوگواری محرم پرداخت و گفت: سوگواری برای امام حسین (ع) در طول تاریخ فراز و نشیب داشته است. شیعیان به صورت کلی گروهی با هویت سیاسی بودند، یعنی پیش از آنکه هویت متفاوت فقهی و کلامی متمایز از سایر گروه‌های اسلامی داشته باشند، از نظر سیاسی معترض به حکومت‌ها بودند و معتقد بودند خلفا و حاکمان پس از پیامبر (ص)، صلاحیت حکومت نداشتند.
وی افزود: سوگواری یکی از مولفه‌های هویتی است که در دوران حکومت آل‌بویه در سال ۳۵۰ ق با عزاداری آغاز شد. پس از یک قرن در حکومت سلجوقیان ممنوع شد، تا اینکه پس از ۳۰۰ سال در دوران حکومت مغول، مجددا عزاداری برقرار شد و در این ۳۰۰ سال، سوگواری از آشکار به پنهان و از مسجد به خانقاه‌ها و حسینیه‌ها منتقل می‌شود و ماهیت اعتراضی آن به عرفانی تغییر می‌کند.
به گفته این استاد دانشگاه، در دوران صفویه بین نهاد دین و سیاست، درآمیختگی ایجاد می شود و حکومت از عزاداری حمایت می‌کند. سوگواری در این دوره از ارزش‌گرایی به هنجارگرایی تغییر می‌کند.
صادق‌نیا هنجار را متفاوت با ارزش خواند و توضیح داد: هنجار یک امر عرفی است و حکومت‌ها از آن حمایت می‌کنند؛ چون انسجام جامعه را افزایش می‌دهد و قدرت را تثبیت می‌کند. اما ارزش، یک امر آرمانی است مانند عدالت، آزادی یا صداقت. ممکن است بین هنجار و ارزش شکاف ایجاد شود و در این شرایط ارزش‌گرایی مورد پسند حکومت‌ها نیست. سوگواری امام حسین (ع) یک پدیده ارزش‌گرا بود چون شخص اباعبدالله (ع) یک شخصیت آرمان‌گراست، اما در دوره صفویه، سوگواری از ارزش‌گرایی به هنجارگرایی تغییر می‌کند و نوعی حمایت از حکومت در آن دیده می‌شود.
وی یکی دیگر از تفاوت‌ها در عزاداری دوره صفویه را ابزارمند شدن آن دانست و گفت: ابزارهایی مانند سنج و علم و کٌتَل نمادهایی از رخدادهای عاشورا بودند یا از باورداشت‌های مردم نسبت به این رخ‌دادها تصویر شده و به کار گرفته می‌شدند. در دوره قاجاریه هم این روند تشدید شد. دوره پهلوی اول عزاداری محدود شد، گرچه باز مردم به صورت پنهانی عزاداری می‌کردند. در دوره پهلوی دوم، سوگواری آزادتر شد ضمن اینکه حیثیت ارزشی‌تر پیدا کرد.
استاد دانشگاه ادیان و مذاهب اضافه کرد: در سال‌های نزدیک به انقلاب، کسانی مانند شهید مطهری و مرحوم علی شریعتی، قرائتی جدید از عزاداری برای امام حسین (ع) مطرح کردند. شهید مطهری از شمر زمان سخن می‌گوید و حکومت به چالش کشیده می‌شود و شریعتی هم به نحو دیگری حرکت‌های اجتماعی ضد حکومت ایجاد می‌کند.
صادق‌نیا تصریح کرد: بعد از انقلاب هم این کیفیت وجود داشت ولی از دهه ۷۰ به بعد مدل سوگواری تغییراتی کرد.
وی با بیان اینکه گفتمان سوگواری و عزاداری در جامعه شیعی مشخصاتی دارد، افزود: این گفتمان سوگواری همواره ذیل کنش دینی تعریف شده است، یعنی عزاداران آن را به عنوان یک کنش مذهبی انجام می‌دهند.
استاد دانشگاه ادیان و مذاهب اضافه کرد: در این مراسم دین و نژاد و مذهب معنا ندارد و مسیحی و یهودی و شیعه و سنی مطرح نیست و همه دنبال داشتن تجربه قدسی هستند؛ همه عزاداران به سبکی روح می‌رسند و از این کار خود احساس خودرضایتی دارند.
وی افزود: بنده بارها و بارها با افرادی روبه‌رو شدم که حجاب ندارند و روزه نمی‌گیرند و نماز نمی‌خوانند ولی در این ایام در مراسم حضور دارند و نذری می‌دهند و آن را نشانه مسلمانی می‌دانند. بسیاری از سوگواران حسینی(ع) حتی حاضر نیستند هیچ نسبتی با تاریخ و فلسفه و منطق برقرار کرده و آن را با پرسشی فقهی و غیر آن به چالش بکشند.
نقش نهاد دین در عزاداری
صادق‌نیا با اشاره به رابطه نهاد دین و عزاداری، افزود: واقعیت این است که نهاد دین در بحث عزاداری نقش زیادی نداشته است؛ برای اولین بار آل‌بویه در پی آزادکردن عزاداری و توسعه کمی و کیفی آن برآمد. هیات تشکیل داد و عزاداری را آزاد کردند و در دوره مغول هم متصوفه این کار را کردند. در دوره صفویه و بعدتر حکومت‌ها عمدتا نقش توسعه‌ای و حمایتی داشتند یعنی دست کم نهاد دین در این سنت نقش تاسیسی نداشته، گرچه در آن بازیگر و نقشآفرین بوده و سفارش و توصیه کرده است.
وی اضافه کرد: ما در نهاد دین ادبیات فربه‌ای در باب سوگواری نداریم، در حالی که در مورد طهارت و نجاست و نماز و روزه صدها و هزاران متن و روایت داریم؛ وقتی به عزاداری می‌رسیم ادبیاتی کاملا نحیف و لاغر وجود دارد. فقها هم معمولا احتیاط کرده و نظر چندانی نداده‌اند؛ همچنین اموری مانند کلام و فقه که نهاد دین متولی آن است، سعی کرده کاملا با احتیاط با کنش عزاداری مواجه شوند.
صادق‌نیا با بیان این که « الان اشعار غلوآمیزی در مجالس بیان می‌شود ولی چند نفر متکلم می‌بینیم که با آن معارضه کنند؟ بدتر اینکه در مواردی آن را توجیه کلامی هم می‌کنند»، گفت: میان نهاد دین و سوگواری تفاوت وجود دارد؛ نهاد دین، تکلیف‌گراست و بایدها و نبایدها را تعیین می‌کند، ولی نهاد سوگواری تا اندازه زیادی تساهل‌گراست.