یائسگی یک وضعیت طبیعی در سیر باروری زنان است که معمولاً پس از ۴۵ سالگی رخ می‌دهد و با توقف تولید هورمون‌های تولیدمثلی و از بین رفتن توان باروری همراه است. اما یائسگی زودرس چیست؟ آیا راهی برای پیشگیری از بروز یا درمان آن وجود دارد؟
به گزارش روز یکشنبه روابط عمومی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا، دکتر آتوسا کریمی درباره تعریف یائسگی زودرس گفت: یائسگی یک مرحله طبیعی در زندگی زنان است و به‌طور معمول انتظار داریم در سنین پس از ۴۵ سالگی رخ دهد، اما اگر در سنین زیر ۴۰ تا ۴۲ سال رخ دهد، دیگر طبیعی نیست و به آن یائسگی زودرس یا نارسایی زودرس تخمدان گفته می‌شود. شیوع یائسگی زودرس طبق آمارهای مختلف جهانی از یک درصد تا پنج درصد گزارش شده است.
جراح و متخصص زنان و زایمان و فلوشیپ ناباروری درباره علایم یائسگی زودرس بیان کرد: یائسگی یعنی توقف تولید هورمون‌های جنسی استروژن و پروژسترون توسط تخمدان‌ها. وقتی تولید این هورمون‌ها متوقف می‌شود، تخمدان‌ها کوچک و چرخه تخمک‌گذاری و قاعدگی نیز متوقف می‌شود و در اثر نبود استروژن، علائمی همچون گرگرفتگی و تعریق، تپش قلب، کاهش میل جنسی، دردهای عضلانی و پوکی استخوان بروز می‌کند.
کریمی افزود: اگر خانمی در سنین زیر ۴۲ سالگی با علایمی همچون کاهش حجم خونریزیهای قاعدگی و افزایش فاصله بین سیکل‌های قاعدگی مواجه شد، برای بررسی باید به پزشک متخصص زنان مراجعه کند. بر اساس علایم دو اقدام تشخیصی انجام می شود. نخست، سونوگرافی برای بررسی تخمدان‌ها تا ببینیم اندازه تخمدان‌ها نسبت به سن خانم طبیعی است یا کوچکتر شده است. دوم، با ارزیابی سطح هورمون آنتی‌مولرین (AMH) از طریق آزمایش خون، میزان ذخیره تخمدان بررسی می‌شود. کوچک شدن تخمدان‌ها به همراه کاهش ذخیره تخمدان، در کنار علایمی مانند توقف خونریزیهای ماهانه یا کاهش آنها، مطرح‌کننده نارسایی زودرس تخمدان یا یائسگی زودرس است.
عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا درباره علت بروز یائسگی زودرس گفت: در اغلب موارد علت آن نامعلوم است، هرچند زمینه‌های وراثتی و ژنتیکی قطعاً در آن مؤثر است. یعنی وقتی مادر، خاله یا خواهر یک خانم دچار یائسگی زودرس شده باشد، خطر بروز یائسگی زودرس برای او نیز بیشتر است. سابقه ابتلا به سرطان و درمان‌های آن، یعنی شیمی‌درمانی و پرتو درمانی نیز از علل بروز یائسگی زودرس است. جراحی روی تخمدان‌ها و همچنین، برخی شرایط محیطی مانند قرارگیری طولانی‌مدت در معرض سمومی همچون سرب نیز می‌تواند باعث ایجاد یائسگی زودرس شود.
این فلوشیپ ناباروری درباره تفاوت یائسگی زودرس و تنبلی تخمدان گفت: ممکن است برخی از زنان فکر کنند منظور از یائسگی زودرس همان تنبلی تخمدان است؛ در حالی که این دو وضعیت کاملاً متفاوت‌اند. منظور از تنبلی تخمدان سندرم تخمدان پلی‌کیستیک است؛ یک سندرم متابولیک که با بزرگ‌شدن تخمدان‌ها، وجود فولیکول‌های ریز متعدد در سطح تخمدان‌ها و افزایش هورمون آنتی‌مولرین مشخص می‌شود. البته یک علامت، یعنی بی‌نظمی قاعدگی و در واقع دیر به دیر قاعده شدن بین این دو وضعیت مشترک است، اما دیگر موارد کاملاً برعکس‌اند. شانس بروز یائسگی زودرس در خانم‌های مبتلا به تنبلی تخمدان نیز معمولاً بسیار کمتر است.
کریمی درباره درمان یائسگی زودرس گفت: درمانی برای این وضعیت وجود ندارد، اما وقتی یائسگی در سنین زیر چهل سال اتفاق بیفتد، برای پیشگیری از عوارضی همچون پوکی استخوان لازم است با تجویز داروهای هورمونی مناسب، خونریزی قاعدگی ماهانه را در بیمار القا کنیم. البته، تجویز این داروها فقط باید توسط پزشک متخصص و با در نظر داشتن شرایط بیمار انجام شود. بسیار مهم است که خانم از نظر بیماری‌های زمینه‌ای، مانند فشار خون، دیابت، چاقی و ... بررسی شود تا داروی مناسب با دوز مناسب برای او تجویز شود. چون داروهای هورمونی می‌توانند این مشکلات زمینه‌ای را تشدید کنند.
وی درباره اثربخشی طب سنتی در پیشگیری و درمان یائسگی زودرس بیان کرد: مطالعات کافی در خصوص اثربخشی درمان‌های گیاهی و سنتی در پیشگیری و درمان نارسایی زودرس تخمدان صورت نگرفته است و بنابراین به لحاظ علمی نمی‌توان آن را تأیید کرد. برخی گیاهان همچون رازیانه به دلیل اینکه حاوی هورمون استروژن‌اند، ممکن است باعث ایجاد قاعدگی شوند، ولی اثر پیشگیری‌کننده یا درمان‌کننده ندارند. به هر حال، اگر خانمی از طب گیاهی یا سنتی استفاده می‌کند، حتماً باید پزشک خود را در جریان قرار دهد؛ زیرا ممکن است داروهای طب سنتی با داروهای تجویزی پزشک تداخل داشته باشد.
کریمی در خصوص امکان بارداری در زنان مبتلا به یائسگی زودرس اظهار داشت: تنها راه موجود استفاده از آی وی اف با تخمک اهدایی است. البته پژوهش‌هایی در خصوص استفاده از سلول‌های بنیادی خون قاعدگی برای مبتلایان به یائسگی زودرس یا نارسایی زودرس تخمدان در پژوهشگاه و مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا در حال انجام است، اما هنوز در مرحله مطالعاتی قرار دارد.
وی ادامه داد: روش سلول‌درمانی، یعنی تزریق سلول‌های بنیادی خون قاعدگی به تخمدان‌ها، در خانم‌های مبتلا به کاهش ذخیره تخمدان اثربخش بوده است و موارد بارداری طبیعی و موفقیت آی‌وی‌اف پس از تزریق این سلول‌ها داشته ایم. امید است این روش در آینده در مبتلایان به یائسگی زودرس نیز اثربخش باشد.
عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا در پایان یادآور شد: خانم‌هایی که در خانواده درجه یک خود سابقه یائسگی زودرس دارند، بهتر است هرچه زودتر برای بررسی وضعیت تخمدان‌ها و میزان ذخیره تخمدان مراجعه کنند و پیش از بروز نارسایی زودرس تخمدان برای فریز تخمک یا جنین اقدام کنند. همچنین، اقدام برای حفظ باروری، یعنی فریز تخمک یا جنین، به خانم‌هایی که ابتلا به سرطان برای آنها تشخیص داده شده است، پیش از شروع پرتودرمانی و شیمی‌درمانی، توصیه می‌شود. زیرا درمان‌های سرطان می‌تواند باعث یائسگی زودرس شود.