روزنامه ایران دوشنبه یکم شهریور از آثار تحولات سیاسی همسایه شرقی در اقتصاد ایران به ارایه گزارشی پرداخت و نوشت: از روز ۱۱ اردیبهشت ماه امسال، همزمان با آغاز خروج نیروهای امریکایی از این کشور پس از ۲۰ سال، نیروهای طالبان نیز پیشروی خود را برای تصرف شهرهای مختلف افغانستان آغاز کردند و در نهایت در اواسط مردادماه، با تصرف کامل این کشور توسط نیروهای طالب، جنگ به پایان رسید.
جدای از آثار سیاسی این تحولات در همسایه شرقی ایران، از همان نخستین روزهای درگیری نظامی در افغانستان، آثار این مناقشات در تجارت ایران نمایان شد. از سوی دیگر، بررسی تحولات بازار ارز کشورمان نیز حکایت از تأثیر تعطیلی بازار ارز هرات بر نرخ ارز داخل ایران دارد. ایران با دارا بودن نزدیک به ۴۰ درصد از بازار صادراتی افغانستان، سهم قابل توجهی در این بازار دارد و بازرگانان ایرانی و افغانستانی، بخشی از نیازهای این کشور را که به‌طور عمده شامل مواد غذایی و آهن‌آلات می‌شود تأمین می‌کنند.
اما با رسیدن نیروهای طالبان به مرزهای گمرکی مشترک ایران و افغانستان و بسته شدن این مرزها تجارتی که درطول یک‌ونیم سال اخیر به دلیل همه‌گیری کرونا با کندی شدیدی همراه بود، یک‌بار دیگر متوقف شد. حتی پس از بازگشایی دوباره مرزهای گمرکی سه‌گانه ایران و افغانستان، به دلیل نگرانی تجار از امنیت کالاهای خود و همچنین نحوه بازگشت پول آن، صادرات به همسایه شرقی، با افت قابل‌توجهی همراه شده است. به‌طوری که حسین سلیمی رئیس اتاق مشترک ایران و افغانستان در گفت‌وگو با پایگاه خبری اتاق ایران، در روز ۱۵ مردادماه امسال از کاهش بیش از ۸۵ درصدی صادرات ایران به افغانستان پس از جنگ داخلی دراین کشور خبر داد. به گفته وی، با یورش طالبان تعداد کامیون‌های حامل اقلام صادراتی ایران به این کشور از ۱۰۰ کامیون در روز به دو یا سه کامیون در روز رسیده است.
هدف صادراتی محقق نمی‌شود
در همین خصوص، رئیس اتاق مشترک ایران و افغانستان، درگفت‌وگو با «ایران» گفت: با توجه به مشکلاتی که از سال گذشته به دلیل شیوع کرونا حادث شد، برای سال‌جاری صادرات ۲.۳ میلیارد دلاری کالا به افغانستان را هدفگذاری کرده بودیم. حسین سلیمی افزود: پس از تعطیلی مرزهای گمرکی میان دو کشور که در چند مقطع در سال گذشته رخ داد، از ابتدای سال‌جاری نیز این مشکل تکرار شد، به گونه‌ای که در ۱۵ روز فروردین، امکان صادرات کالا به این کشور وجود نداشت. پس از آن نیز حادثه آتش‌سوزی در گمرک دوغارون به عنوان مهمترین مرز تجاری دو کشور، برای مدتی تجارت تحت تأثیر قرار گرفت.
وی با اشاره به اینکه حجم کلی واردات افغانستان در هر سال حدود ۷ میلیارد دلار است، توضیح داد: در مجموع کالاهای صادراتی ایران سهم ۳۶ تا ۳۷ درصدی از بازار افغانستان دارد که رقم قابل توجهی است.
وی درپاسخ به این پرسش که جنگ داخلی و تغییر حاکمیت افغانستان چه تأثیری در تجارت ایران با این کشور خواهد داشت، اظهار کرد: به‌طور قطع با اتفاقاتی که دراین کشور رخ داده است، به رقم هدفگذاری برای صادرات نخواهیم رسید که میزان تحقق آن به تحولات آتی و بازبودن مرزها بستگی دارد.
سلیمی تصریح کرد: بخش عمده‌ای از صادرات ایران به افغانستان شامل مواد غذایی می‌شود. بر همین اساس با توجه به اهمیت این کالاها برای هرحکومتی به نظر می‌رسد، طالبان هم برای تأمین غذای مردم این کشور باید اقدام کنند. وی با بیان اینکه در سال گذشته با احتساب سوخت، ۲.۳ میلیارد دلار صادرات به افغانستان داشته‌ایم، گفت: اما پس از تحولات سیاسی و نظامی در این کشور، صادرات به افغانستان کاملاً متوقف شده است. رئیس اتاق مشترک ایران و افغانستان، ادامه داد: طبق هدفگذاری صورت گرفته باید به‌طور متوسط ماهانه ۲۰۰ میلیون دلار کالا به این کشور صادر می‌شد که هم‌اکنون صفر شده است. به گفته وی، همچنین درشش ماهه نخست امسال باید به صادرات بیش از ۱.۱ میلیارد دلاری برسیم که خیلی بعید است، محقق شود.
این عضو اتاق بازرگانی ایران، تأکید کرد: میزان صادرات ایران به افغانستان به تحولات سیاسی آتی در این کشور بستگی دارد. هرچند ممکن است، مرزهای دو کشور باز باشد، اما بازرگانان باید از امنیت کالای خود و همچنین بازگشت پول خود اطمینان داشته باشند.
رئیس اتاق مشترک ایران و افغانستان، همچنین گفت: علاوه بر این، جنگ داخلی در افغانستان باعث شد تا بازار ارز هرات که محلی برای مبادله ارز تجار و ورود ارز به ایران بود هم تعطیل شود.
جایگاه افغانستان در تجارت خارجی ایران
آمارهای ارائه شده از سوی اتاق بازرگانی ایران، نشان می‌دهد که ایران در فصل نخست سال ۱۴۰۰، توانسته ۵۷۰ میلیون دلار کالا ا وزن ۱۴۰۰ تن به افغانستان صادر کند. این عدد در قیاس با مدت مشابه سال قبل، از نظر ارزش افزایشی حدود ۷۵ میلیون دلاری را نشان می‌دهد اما از نظر وزنی صادرات ایران حدوداً ۷۲ هزار تن کاهش یافته است. ترکیب صادراتی ایران به افغانستان در سال ۱۳۹۹ نشان می‌دهد که چدن، آهن و فولاد اصلی‌ترین گروه صادراتی ایران به این همسایه شرقی بوده است و در رتبه‌های بعدی، شیشه، مواد پلاستیکی، فرآورده‌های سبزیجات و میوه، قلع و غلات قرار دارند.
در آمارهای صادراتی به تفکیک کالا نیز میله‌های آهنی، شیرینی، سیب تازه، سیب‌زمینی، رب گوجه فرنگی و کفپوش‌های غیر مخملی بالاترین رتبه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.
در سال ۲۰۱۹ میلادی، ایران سهم ۱۸ درصدی از کل واردات افغانستان را به خود اختصاص داده و صدرنشین تأمین کننده کالا در این کشور بوده است و در رده‌های بعدی چین، پاکستان، هند، روسیه و امارات متحده عربی قرار گرفته‌اند. در سال ۲۰۲۰ اما سهم ایران به ۱۷ درصد کاهش یافته و پاکستان پیشرفتی قابل توجه را به ثبت رسانده که می‌تواند برای صادرکنندگان ایرانی یک زنگ خطر مهم باشد.
ایران همچنین در سال ۲۰۱۹، از افغانستان حدوداً ۱۵ میلیون دلار کالا وارد کرده که دو درصد از کل صادرات این کشور به شمار می‌رود. در سال ۲۰۲۰ اما میزان این واردات به هشت میلیون دلار کاهش یافته و سهم ایران از کل صادرات افغانستان به حدود یک درصد کاهش یافته و به این ترتیب تراز تجاری مثبت قابل توجهی برای کشور به وجود آورده است.
تأثیر تعطیلی بازار ارز هرات بر چهارراه استانبول
درحالی که در نخستین روزهای مرداد ماه امسال، نرخ دلار امریکا در بازار آزاد ایران درکانال ۲۳ هزار تومانی قرار داشت، اما با روند صعودی قیمت‌ها، از روز ۳۰ مرداد، دلار وارد کانال ۲۷ هزار تومانی شده است. در روز گذشته (تا لحظه تنظیم این گزارش) دلار در بازار آزاد ۲۷ هزار و ۵۰۶ تومان قیمت داشت که نسبت به روز قبلی کاری بیش از ۲۵۰ تومان رشد نشان می‌دهد.
به اعتقاد کارشناسان، یکی از دلایل رشد نرخ ارز در بازار ایران، تعطیلی بازار ارز هرات در افغانستان است که در سال‌های اخیر به یکی از کانون‌های ورود اسکناس ارز به ایران تبدیل شده بود. به‌واسطه تحریم‌های بانکی، درسال‌های گذشته بازار ارز کشورهای همسایه نقش پررنگی در نرخ‌گذاری ارز داخلی داشته است. زمانی این نقش برعهده دوبی بود که پس از تحولاتی استانبول ترکیه این نقش را برعهده داشت. بازار سلیمانیه عراق نیز یکی از این محل‌هاست که تأثیر زیادی بر بازار ارز ایران داشته است. این درحالی است که بازار ارز هرات درسال‌های اخیر، سهم قابل توجهی در این بخش داشته است و اکنون که به دلیل تصرف آن به دست طالبان، تعطیل شده، اثرمنفی به دنبال داشته است.
با این حال، به اعتقاد برخی کارشناسان تحولات سیاسی درافغانستان پس از یک موج روانی منفی به نفع ریال بوده است، چه آنکه تقاضای ریال برای تبدیل دارایی تاجران افغانستانی و سپرده‌گذاری دربانک صادرات هرات، افزایش یافته است.