در دوره حکومت خوارزمشاهیان بر جهان اسلام؛ حکیم جرجانی نخستین دایره المعارف پزشکی به نام "ذخیره خوارزمشاهی" را نوشت که به سه زبان اردو، عبری و ترکی ترجمه شده و معروف‌ترین و معتبرترین کتاب طب بعد از "قانون" ابن سینا است.
علامه دهخدا در مورد کتاب ذخیره خوارزمشاهی می‌گوید: این کتاب از لحاظ ادب، شـاهکاری بـی‌نظیر در نثر فارسی است.
در دوره خوارزمشاهیان، توجه به علوم از جمله دانش پزشکی مورد توجه قرار گرفت و علم شناختن بیماری ها و درمان آنها، جلوگیری از بروز انواع بیماری، ساخت بیمارستان و به دنبال آن پیدایش پزشکان ماهری همچون حکیم جرجانی سبب شد که دانش پزشکی در آن عصر از رونق خوبی برخوردار شود.
تولد؛ گرگان یا گرگانج؟
سیداسماعیل جرجانی در نیمه دوم سده پنجم هجری در گرگان دیده به جهان گشود. درباره زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست اما برخی محل تولد وی را به اشتباه گرگانج (شهری در ازبکستان امروزی) دانسته‌اند در حالی که محل تولد وی باید جرجان( گلستان امروزی) باشد چرا که زبان خوارزمی رایج در گرگانج با زبان فارسی که در کتاب ذخیره خوارزمشاهی به کار رفته فاصله بسیاری دارد.
از طرف دیگر در همان دوران، جرجان در ادبیات با همین عنوان شهره بود و نام گرگانج در آثار آن دوران چندان مرسوم نبود.
حکیم جرجانی در علوم مختلف از جمله طب و داروشناسی، داروسازی، دامپزشکی، علوم دینی، علم حدیث، فلسفه و اخلاق، کلام، عرفان و ادبیات شهرت بسیار کسب نموده و به تالیف کتاب هایی با این موضوعات نیز اقدام کرده بود.
حکیم جرجانی پس از فراگیری بسیاری از علوم از جمله طب و حکمت نزد شاگردان برجسته ابن سینا در گرگان، عازم نیشابور، عراق، فارس، ری، اصفهان، خوزستان، خوارزم، مرو و بلخ شد و در زمره پزشکان معروف دربار قطب‌الدین محمد سرسلسله خوارزمشاهیان درآمد.
آثار
تعداد دقیق تالیف های سید اسماعیل جرجانی توسط هیچ یک از مورخین پزشکی ذکر نگردیده ولی مسلم است که وی پنج کتاب در علم پزشکی و به زبان فارسی و تعداد دیگری نیز در زمینه فلسفه، اخلاق اکثراً به زبان عربی تالیف نموده است.
مهم ترین اثر جرجانی، کتاب ذخیره خوارزمشاهی اولین مرجع کامل طبی و دایره المعارف پزشکی به زبان فارسی است؛ این اثر بزرگ در ۱۰ جلد در شناختن علم طب و منفعت آن، حالت‌های تن مردم، نگاه داشتن تندرستی، انواع بیماری ها و شیوه درمان آنها، انواع تب و زخم ها، پاکیزگی و آراستگی ظاهر جسم و برپایه و اساس کتاب قانون ابن سینا به زبان ساده و قابل فهم نوشته شده است.
خُفی علائی (الخفیه العلائیه) دومین اثر حکیم گرگانی مرور مختصر علمی و عملی علم طب به زبان فارسی است .
جرجانی پس از مرگ قطب‌الدین به خدمت پسرش علاءالدین اتسز درآمد. اتسز از او خواست که از کتاب بزرگ ذخیره خلاصه‌ای تهیه کند. این خلاصه که خفی علایی نام گرفت، به صورتی طراحی شده بود که پادشاه بتواند آن را در چکمه خود جای دهد تا در همه مواقع به آن دسترسی داشته باشد و به رعایت لقب اتسز که علاءالدین یا علاءالدوله بوده، خفی علایی نامیده شد.
سومین اثر او به نام الأغراض الطبیه و المباحث العلائیه (اغراض طب) است که یک دوره کلیات بهداشت، داروسازی، داروشناسی، بیماری های بدن و بیماری شناسی در پنج جلد است.
این کـتاب به درخواست ابومحمد صاحب بن محمد بخاری، وزیر علاءالدوله اتسز خوارزمشاه، بـه‌عـنوان چکیده کامل از ذخیره نوشته شد و حد واسط ذخیره و خفی علایی است.
ذخیره خوارزمشاهی، الاغراض الطبیه و خفی علایی به ترتیب دایره‌المعارف‌های بزرگ، متوسط و کـوچک پزشکی‌اند. جرجانی در مقدمه الاغراض نوشت: "به حجم کوچک است و به معنی بـزرگ، بـه صـورت مختصر و به کثرت فواید و شرح مشکلات مبسوط."
چهارمین اثر او به نام "یادگار" کتاب دیگر حکیم جرجانی با موضوع علم طب، بیماری ها و داروسازی است.
از دیگر آثار این پزشک نامدار گلستانی می‌توان به کتاب های زبده الطب، تدبیر یوم و لیله، فی الرد علی الفلاسفه، الطب الملوکی، التذکره الأشرفیه فی الصناعه الطیبه، کتاب فی القیاس، کتاب المنبه، رساله ای در حفظ صحت و ترجمه قانون ابن سینا اشاره کرد.
قبل از حکیم جرجانی و بعد از اسلام همه کتاب ها در ایران به زبان عربی نگارش می‌شد اما جرجانی نخستین فردی بود که به زبان فارسی کتاب بسیار مهمی را نوشت.
جرجانی با تالیف ذخیره خوارزمشاهی خدمت بزرگی به زبان و فرهنگ ایران انجام داده و در این اثر کوشید تا برای اصطلاحات طبی و علمی معادل هایی از زبان فارسی و واژه‌های زمان خود بیابد و از این راه به غنی کردن زبان فارسی خدمت بزرگی کند.
این کتاب علاوه بر آگاهی های عمیق و ارزشمند دانش پزشکی و تجارب اطبا و دانشمندان ایران از دیر زمان، یکی از برترین آثار بی بدیل در نثر زیبا و ساده فارسی بوده است.
جرجانی را می‌توان دنباله رو "برزویه"، طبیب بزرگ ایرانی روزگار ساسانیان دانست. او همان خدمتی را به زبان پارسی کرد که پیش از او فردوسی به تاریخ ایران و سهروردی به عرفان ایرانی کرده بودند.
از دیگر ویژگی های بی بدیل این پزشک نابغه این بود که بسیاری از بیماری‌ها را برای نخستین بار در کتاب خود توصیف کرد و در حدود هزار سال پیش روش‌های آزمایشگاهی نوینی را ابداع کرد.
تحلیل آثار جرجانی این واقعیت را نشان می‌دهد که وی بر آثار پیشینیان خود تسلط داشته و از آنها تاثیر پذیرفته است. البته پزشکی تنها یکی از دانش‌های جرجانی بود زیرا وی در عرفان، فلسفه و ادبیات پارسی نیز سرآمد روزگار خود بود. بزرگترین فرهنگ نامه زمان خویش را هم او نوشت.
جرجانی در ذخیره و همچنین الاغراض بارها از مولفین مختلف پزشکی یونانی، رومی و ایرانی-اسلامی یاد کـرده و کـتاب‌های او از نظر ذکر مراجع از مستدل‌ترین نوشته‌های جهان اسـت.
مراجع او بسیار متنوع هستند؛ از بقراط، جورجیس، بختیشوع، زکریای رازی و ابوعـلی سینا گرفته تا تجربیات طبیبان هندوستان، نسخه‌هایی به خط سریانی و نسخه‌های منسوب به سلیمان پیامبر.
خاموشی
این طبیب و حکیم مشهور گلستانی در نیمه اول قرن ششم در مرو دیده از جهان فروبست اما درباره مکان وفات و آرامگاه این پزشک مشهور ایرانی اطلاعاتی در منابع فارسی وجود ندارد.
کهن‌ترین اطلاع از زندگی جرجانی نوشته مورخ هم عصرش، محمود بن محمد عباس در کتاب گمشده تاریخ خوارزم است که براساس آن جرجانی مدت‌ها در گرگانج زندگی کرد و در سال ۵۳۱ در مرو درگذشت.
سخن پایانی
برای پاسداشت جرجانی به عنوان ستاره درخشان پزشکی، اقدامات علمی و فرهنگی مختلفی در کشور و گلستان همچون ساخت سردیس، تندیس و یادبود، نامگذاری ۳۰ فروردین روز تولد حکیم جرجانی به عنوان روز علوم آزمایشگاهی برای تقدیر از مقام این حکیم، راه‌اندازی فصلنامه علمی پژوهشی در دانشگاه علوم پزشکی گلستان، نامگذاری موسسه آموزش عالی و بیمارستانی با این نام و برگزاری همایش های ملی و بین المللی به منظور شناخت صحیح ابعاد کتاب ماندگارش و معرفی بهتر این طبیب گلستانی صورت گرفته است.
همچنین دانشگاه علوم پزشکی تهران جایزه معتبر پزشک برگزیده خود را به نام حکیم جرجانی نامگذاری کرده است.
ماندانا علیمی استادیار دانشگاه آزاد اسلامی گلستان با اشاره به جایگاه ویژه این پزشک گلستانی در تاریخ اسلام گفت: حکیم جرجانی نقش ارزنده ای در گسترش فرهنگ طب اسلامی و تمدن ایرانی داشته است.
وی بیان کرد: با توجه به اینکه اقشار مختلف جامعه از فرهنگ و تمدن دور افتادند توجه به مفاخر و دانشمندان استان و نشر آثار آنان ضروری است.
به نظر می‌رسد علاوه بر اقدامات علمی و فرهنگی در کشور، آیین‌های بزرگداشت مشاهیر و بزرگان در استان گلستان یکی از راهکارهایی است که می‌تواند تاریخ غنی این دیار را بیش از پیش به نسل جوان منتقل کند.