غلامرضا جلالی در گفت و گو با خبرنگار معارف ایرنا اظهار داشت: استاد محمدرضا حکیمی یک شخصیت ذوابعادی بود که می توان از او هم به عنوان یک روشنفکر برجسته دینی یاد کرد و هم به عنوان شخصی بسیار مطلع از منابع پایه تشیع و اسلام اعم از روایت یا قرآن کریم.
البته وی یک ادیب بلند پایه ای بود که در بالاترین سطح با ادبیات عرب ارتباط داشت و با ادبیات روز در دوره حیات خویش به ویژه در دوران جوانی آشنا بود و توانست آثاری از خود به جای بگذارد که در قبل از انقلاب به ویژه شرایط پس از نهضت ملی و در دوره انقلاب توانست نقش موثری در معرفی چهره های برجسته جهان اسلام و معرفی آراء و نظرات و خدمات آن چهره ها داشته باشد.
وامدار شخصیت استاد هستیم
جلالی ادامه داد: استاد حکیمی با منابع روایی در قالب مجموعه الحیات که رویکرد اقتصاد اسلامی در آن بسیار قوی بود، رهگشایی برای ارتباط با افرادی بود که درد دین داشتند و به خاطر دارم آثار استاد در دوره های مختلف در ایران بسیار مورد علاقه اکثر جوانان، دانشگاهیان، پیشگامان حوزه و چهره های اصیل بود و از این جهت ما به نوعی وامدار شخصیت استاد به ویژه در بحث آموزه های اصیل دینی و ارائه طریق نسبت به فهم انقلابی و اندیشه های اسلامی هستیم.
وی افزود: علامه حکیمی قبل از انقلاب اسلامی در جریان های مربوط به نهضت ملی و ۱۵ خرداد با افراد روشنفکر و پیشگامان روشنفکری دینی و حتی روشنفکران خراسان از نزدیک ارتباط داشت و با چهره هایی از مهدی اخوان ثالت تا شخصیت های ادیب و صاحبنظری مانند استاد محمدرضا شفیعی کدکنی ارتباط بسیاری داشت و همینطور با روشنفکران دینی خراسان آن روز و شخصیت هایی مانند دکتر علی شریعتی ارتباط خوبی داشت که در نهضت مقاومت ملی صاحبنظر و پیشگام بودند.
جلالی افزود: به همین دلیل کتاب سرود جهش ها در شمار اولین آثار وی بود که همزمان با نهضت امام خمینی (ه) در مشهد منتشر شد. استاد حکیمی همگام با حرکت امام خمینی (ره) توانست وارد صحنه توحید اندیشه و هنر اندیشه رو به رشد و پاسخگو و در ارتباط مستقیم با نهضت اسلامی باشد. چون به منابع و آثار عربی کشورهای عرب زبان مانند مصر و سوریه از نزدیک ارتباط داشت و برخی از شخصیت های برجسته این کشورها را می شناخت و در برخی از آثار خود آنان را معرفی کرد. در واقع او تفکری داشت که در حوزه جهان اسلام جزو پیشگامان آن نوع اندیشه ها شمرده می شد و توانست آن حرکت های چند بعدی را به ویژه در زمینه تفکر اسلامی معرفی کند.
مدیر گروه سادات و مفاخر اسلامی بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی افزود: علامه حکیمی به تهران سفر کرد و در آنجا با توجه به ارتباط خوبی که با شفیعی کدکنی داشت، توانست ارتباطات خود را توسعه دهد و رابطه های خوبی با جریان های روشنفکری آن زمان داشته باشد به گونه ای که موسسه فرانکلین از وی دعوت کرد. با توجه به این که علامه حکیمی بهترین مجموعه فکری و ادبی و ترجمه ها را منتشر می کرد ولی توانست در آنجا نیز نقش آفرین باشد و پایگاه بسیار والایی را در توحید اندیشه در آن زمان احراز کند.
گردآوری اندیشه های تشیع با یادنامه بزرگداشت علامه امینی
وی افزود: در همان دوره ها بود که استاد حکیمی در بزرگداشت علامه عبدالحسین امینی صاحب کتاب الغدیر یادنامه ای منتشر کرد و به یاد دارم وقتی این یادنامه منتشر شد با استقبال صاحبنظران روبرو شد و علامه حکیمی توانست از کسانی مانند آیت الله سید موسی شبیری زنجانی مقاله دریافت کند که فکر و قلم آنان در آن زمان به عنوان پژوهش های محوری در تفکر دینی تلقی می شد. در واقع او توانست لایه ای از اندیشه های تشیع عصر خودش را و از جمله به بهانه بزرگداشت علامه امینی گردآوری کند.
جلالی اضافه کرد: استاد حکیمی از بزرگان مکتب تفکیک شمرده می شد. در حقیقت او عنوان مکتب تفکیک را بوجود آورد و با توجه به این که از شخصیت هایی مانند شیخ مجتبی قزوینی یا هاشم قزوینی و شخصیت هایی در شمار ایشان درس فرا گیرد، فضیلتی بزرگ برای وی شمرده می شد. البته وی در مکتب تفکیک نظر تجدید نظر داشت و نیازها و مقتضیات را درنظر می گرفت.
وی با بیان خاطره ای از جلسه استاد حکیمی با حضور شخصیت هایی همچون پروفسور یحیی بونو از مسلمانان برجسته فرانسه که سالیانی از محضر استاد سید جلال الدین آشتیانی استفاده کرده و مترجم برجسته قرآن به زبان فرانسه بود و برخی اساتید حوزه که تفکر فلسفی داشتند، اظهار داشت: در آن جلسه که تا پاسی از شب به طول کشید، یک مناقشه بسیار ارزشمندی بین استاد حکیمی و بونو و برخی اساتید بوجود آمد و در آنجا متوجه شدم که استاد حکیمی دیدگاه های جدید در تفسیر قرآن داشت که تا آن زمان هیچ یک از مفسران چنان بحث هایی را مطرح نکرده بودند.
وی با اشاره به تبحر استاد حکیمی در زمینه های هنر، ادبیات، علوم دینی و ادبیات کهن عربی گفت: وی به عنوان یک ادیب فرزانه که به یک جایگاه علمی بالایی دست پیدا کرده بود، به منابعی در خراسان عصر میرزا همچون عبدالجواد نیشابوری معروف به ادیب اول یا شیخ محمدتقی نیشابوری معروف به ادیب ثانی دسترسی داشت.
علامه حکیمی دیدگاه های تمدنی داشت
این پژوهشگر مذهبی افزود: علامه حکیمی به عنوان یک چهره تمدن ساز دیدگاه هایی تمدنی و اندیشه تمدنی داشت و من آرزو دارم اندیشه های تمدنی استاد حکیمی را معرفی کنم. چون در این زمینه درباره شخصیت هایی مانند مرحوم آیت الله محمد واعظ زاده خراسانی و مرحوم عزیز الله عطاردی قوچانی کار کرده ام و دوست دارم درباره علامه حکیمی نیز چنین کاری را انجام دهم.
وی افزود: ساختار فکری و خدماتی که استاد حکیمی انجام داده و نگرش بسیار گسترده ای که به تمدن اسلامی داشته و همچنین ارتباطاتی که داشت باعث شد تا برخی از آرزوهای خود را پس از پیروزی انقلاب اسلامی ببیند و اگرچه نسبت به بخشی مسائل منتقد بود ولی افکار وی می تواند دستمایه فکری مناسبی برای نسل های بعد باشد، مشروط به این که به طور کلی از همه شخصیت ها در جایگاه خود به درستی استفاده کنیم.
نگاه منتقدانه خود را حفظ کنیم
جلالی اضافه کرد: ما باید به مقامی از اندیشه دست پیدا کنیم که نگاه منتقدانه خود را حفظ کرده و یک مقلد کوردل نباشیم بلکه هر کسی دیدگاه خود را داشته باشد. استاد حکیمی این ویژگی را داشت و خودش منبع خاطراتی بود که در این جلسات از حضورش استفاده می کردیم که امیدوارم این خاطرات ثبت و ضبط شود.
وی با اشاره به انتشار یادنامه ای از بزرگداشت مرحوم شیخ هاشم قزوینی گفت: استاد حکیمی نکاتی را آنجا بیان کرد که در یادنامه آمده است و علامه حکیمی حق استاد خود را در آنجا به جا آورد و سخنان وی برای ما به عنوان یک الگو است. در واقع او ذخیره ای برای تاریخ خراسان بود. پیشینه خراسان و آرزوها و نگاه های آینده گرایانه ای که خراسانی ها داشتند در آموزه های استاد بازتاب پیدا کرده و می توانیم دیدگاه های وی را با برگزاری بزرگداشت ها و معرفی شخصیتش در سطح کلان جامعه استفاده کنیم.
استاد حکیمی که به دلیل ابتلا به کرونا در بیمارستان بستری شده بود و همچنان به دلیل ضعف جسمی شدید، یکشنبه شب ۳۱ مردادماه به رحمت الهی پیوست و امروز مراسم تشییع پیکر وی با رعایت موازین بهداشتی پیشگیرانه در حرم مطهر امام رضا (ع) برگزار و در رواق دارالحجه به خاک سپرده شد.
حکیمی متولد ۱۴ فروردین ۱۳۱۴ شمسی (۱۳۵۴ قمری) در مشهد و پدرش عبدالوهاب از معتمدان و محترمان بازار این شهر بود. استاد حکیمی در سال ۱۳۲۰ تحصیلاتش را آغاز کرد و در سال ۱۳۲۶ وارد حوزه علمیه خراسان شد و ۲۰ سال از عمر خود را در این حوزه به تحصیل دروس مقدمات و سطح، خارج، فلسفه، ادبیات عرب، نجوم و تقویم گذراند.
محمد تقی ادیب نیشابوری، شیخ مجتبی قزوینی خراسانی، سید محمدهادی میلانی، احمد مدرس یزدی، اسماعیل نجومیان، حاج سید ابوالحسن حافظیان و حاجی‌خان مخیری از مهمترین اساتید وی بودند. او علوم غریبه، رمل و اوفاق را نزد ابوالحسن حافظیان و شیخ مجتبی قزوینی آموخت. استاد حکیمی اجازه اجتهاد را از آقابزرگ تهرانی در سال ۱۳۴۸ شمسی دریافت کرد.
کتاب الحیاة یک دایرةالمعارف اسلامی است و از شهرت و اعتبار خاصی در جهان اسلام برخوردار است. این اثر ۱۲ جلدی به زبان عربی، نوشته زنده یاد محمدرضا حکیمی و دو برادرش علی و محمد حکیمی است. آغاز نگارش این کتاب در سال ۱۳۵۳ بوده و آخرین جلد آن در سال ۱۳۹۴ منتشر شده است. هدف نویسندگان، ارائه سیمای اسلام و تشیع، بر محور عدالت اجتماعی و آزادگی فردی بوده و منبع اصلی خود را قرآن و حدیث دانسته‌اند. احمد آرام شش جلد اول را به فارسی ترجمه کرده است.
کتاب «منهای فقر» اثری برگرفته از مجموعه آثار علامه محمدرضا حکیمی و حاوی دیدگاه عدالت‌خواهانه علامه حکیمی و حاوی موضوعات اقتصادی در اسلام و نحوه مواجهه پیشوایان دینی با موضوع فقر است.
رهبر معظم انقلاب با صدور پیامی از استاد حکیمی به عنوان دانشمندی جامع، ادیبی چیره‌دست، اندیشه‌ورزی نوآور و اسلام‌شناسی عدالتخواه یاد کرده و افزودند: ایشان عمر را فارغ از آرایه‌ها و پیرایه‌های مادی، در خدمت معارف والای قرآن و سنّت، گذرانده و آثاری ارزشمند از خود به جا نهادند.
ایشان استاد حکیمی را رفیق دیرین دانسته و اضافه کردند: بهره‌گیری از محضر پر فیض و نفس گرمِ استادان معرفت و معنویت در مشهد مقدس، ذخیره‌ای از توکل و تعبّد و غنای نفس در دل و جان این شخصیت عزیز به جا نهاده بود که تا آخر عمر با برکتش وی را استوار می‌داشت.