محمد بن اسماعیل بغدادی، متخلص به فضولی، اصالتاً آذربایجانی، اما به دلیل اقامت زیاد در بغداد، به بغدادی مشهور است. او در عراق، در زمان سلطنت آق قویونلوها، به دنیا آمد. سال تولد وی، مشخص نیست و مکان تولد وی را نیز به اختلاف، حله، کربلا، بغداد یا نجف گفته‌اند. از کودکی و کیفیت تحصیلاتش آگاهی‌هایی به دست نیامده است. علوم عربی را نزد عالمی به نام رحمت الله و علوم ادبی را نزد «حبیبی» شاعر معروف آذربایجان آموخته است. از آثار فضولی بر می‌آید که به رسم دانشمندان گذشته با کلیات علوم مرسوم زمانش مثل فقه، منطق، فلسفه، حدیث، تفسیر، کلام، تاریخ، ریاضی، طب و طبیعیات به خوبی آشنا بوده و برخی از آنها را در حد تخصص می‌دانسته است. فضولی، تمام عمرش را در عراق به سر برد و مدتی، خادم حرم امام علی(ع) بود. پدر فضولی بنا به گفته ‹‹صادق بیگ افشار›› از ایل بیات بوده که یکی از ۲۲ طایفه مهاجر ترکان اوغوز است.
ویژگی و درون مایه آثار فضولی
این شاعر برجسته به سه زبان ترکی، فارسی و عربی، شعر می‌سروده است. او اشعار فراوانی در مدح ائمه(ع)، به‌ویژه امام علی (ع) دارد و مثنوی «حدیقة السُعَداء» را به زبان ترکی، در بیان مقتل امام حسین (ع) و حوادث عاشورا سروده است. همچنین او تعدادی از پادشاهان و وزیران، از جمله شاه اسماعیل صفوی، سلطان سلیمان قانونی و وزیرش، ابراهیم پاشا را مدح گفته است.
فضولی از بنیان‌گذاران ادب منظوم ترکی آذربایجان است و وزن‌ها، قالب‌ها، ترکیب‌ها، مضمون‌ها و معانی شعر فارسی را از راه ترجمه یا عین عبارت را در ترکی، به کار برده و با ادب فارسی، ادبیات ترکی را حیات بخشیده است. غزلیات وی، تقلید از غزلیات فارسی است. در تاریخ شعر عثمانی، فضولی را نخستین شاعر از چهار شاعر بزرگ می‌دانند که در ادبیات قدیم عثمانی، دارای جایگاه ادبی‌اند.
از جمله آثار مهم فضولی بغدادی می‌توان رساله رند و زاهد را نام برد. سطح فکری نویسنده در این رساله به صورت پنهان بازتاب یافته است و نگرش فضولی در این اثر، نگرش و رویکردی انتقادی است. رند و زاهد در حقیقت حاصل گفت و شنودهای پدر و پسر است و فضولی در این مباحثه ها کوشیده است تا مهم ترین مسایل اجتماعی و فلسفی زمان خود را بشکافد، آنها را نقد کند و دیدگاه فلسفی خویش و مناسبت های اجتماع خود را به آحاد گوناگون جامعه نشان دهد. رند و زاهد به زبانی سمبولیک تضاد میان عقل و عشق را مطرح می کند و عقل در قالب زاهد که پدر است، با پسر رند خود که مظهر عشق و جنون است، مناظره می کنند. به یقین فضولی در این اثر دوگانگی و تضاد بین دل که در شخصیت رند و عقل که در شخصیت زاهد تبلور یافته، اشاره ای داشته است. (۱)
در جوانی لقب «ملا» گرفته و مشهور به ملا فضولی بوده است. لقب «ملا» نشانه کلامی بودن وی و لقب «حکیم» بیانگر رویکرد او به فلسفه و حکمت است. به دیگر سخن، حکیم ملا محمد فضولی مانند ابوعلی سینا و بیشتر از او، توانست کلام و فلسفه را به گونه‌ای آشتی دهد و راه سومی در حکمت اسلامی بگشاید که بعدها از سوی حکیم ملا عبدالله زنوزی دنبال شد. فضولی بر این باور بود که اعتقاد دارد که: «شاعری از الطاف الهی است که نصیب برخی از اولاد آدم می‌شود.» و شاعری را نوعی عبادت می‌شمارد.
باید اذعان داشت که استعداد سرشار و بی‌نظیر او، نقش بزرگی در دگرگون سازی ادبیات ترکی ایرانی دوره اسلامی داشته است و می‌توان گفت که نقشی را که نظامی در شعر فارسی ایفا کرده است، او در تاریخ شعر ترکی دارد. از روزگار خودش تا سده ها بعد، بسیاری از شاعران نام آور ترکی‌سرا تحت تأثیر آثار او به خلاقیت شعری پرداخته‌اند، نظیره‌سازی و تضمین بر بسیاری از آثار او را بر خود افتخار شمرده‌اند. مانند: باقی (شاعر بزرگ عثمانی)، خیالی، نائلی، قوسی تبریزی، ندیم، شیخ غالب، سید عظیم شیروانی، میرزا علی اکبر صابر و دیگر شعرای ترکی آشنای ایرانی، بر آثار او نظیره‌ها ساخته‌اند و او را «استاد الشّعرا» نامیده‌اند.
دیوان ترکی وی در برگیرنده تحمیدیه‌ها، نعت‌ها، مراثی، قصائد، مسمطات، غزلیات، قطعه‌ها و انواع دیگر شعر است که با یک مقدمه منثور زیبایی آغاز می‌شود. این دیوان، نخستین بار در تبریز و در ۱۲۴۷خورشیدی چاپ شده است. در دیوان ترکی فضولی، پس از ۴۸قصیده بخش غزلیات می‌آید که شامل ۴۱۰ غزل بسیار زیبای عرفانی و فلسفی است. پس از غزل‌ها، ۳۳ قطعه، ۱ ترکیب بند، ساقینامه، مثنوی، ۱ مسبّع، ۱ مسدّس، ۱ ملمع، ۱۳ دوبیتی و ۱۰۵ رباعی در دیوانش آمده است. بیشتر آثار نظم و نثر ترکی حکیم فضولی بغدادی در موضوعات متنوع اجتماعی، عرفانی، اخلاقی، عاطفی، فلسفی و دینی گنجینه گرانقدر است. شعر او از دیدگاه فنی و هنری، محکم و پرصلابت، مشحون از آرایه‌های بدیعی و ظرایف شعری است و در موارد بسیاری از نوآوری‌های دل‌انگیز برخوردار است که در مقام بزرگ‌ترین استاد، همواره مورد استشهاد و رجوع و استفاده شاعران بزرگ بعد از خود بوده است.
علاوه بر دیوان ترکی می توان به دیگر آثار وی از جمله لیلی و مجنون اشاره کرد. این کتاب مثنوی عرفانی گرانقدری است که همچون نگینی در گستره ادبیات ترکی می‌درخشد. این مثنوی بارها در تبریز و تهران چاپ شده است. این اثر در وزن «مفعول مفاعیل فعولن» در ۹۴۱ هجری سروده شده است. فضولی این اثر را با توحیدیه، مناجات و نعت شروع می‌کند. بنگ و باده از دیگر آثار این شاعر توانمند است که در ۴۵۰ بیت که پیش از جنگ چالدران سروده شده و به شاه اسماعیل ختایی تقدیم شده است. در این اثر، منظور از بنگ، سلطان بایزید دوم و منظور از باده، شاه اسماعیل است. این مثنوی چند بار در داخلِ کلیات فضولی در تبریز و تهران چاپ شده است. در این داستان، باده بر بنگ برتری داده می‌شود. در آغاز آن تحمیدیه، نعت و ذکر فضائل و مناقب حضرت علی(ع) و مدح شاه اسماعیل ختایی آمده است. سپس در وصف باده سخن می‌رود. از دیگر آثار فضولی به زبان ترکی می توان به شاه و گدا، روضه، حدیقت السعداء، صحبت الاثمار که گفت و گوی بین چند میوه است و یکی از نخستین کتاب های ادبیات کودک به شمار می رود، شکایت نامه و رساله معما اشاره کرد همچنین در زبان فارسی دیوان شعرها، صحت و مرض، انیس القلب، ساقی نامه (هفت جام) و روح نامه (سفرنامه روح یا حُسن و عشق) را نوشت. در زبان عربی آثاری همچون مطلع الاعتقاد و دیوان اشعار عربی را خلق کرد.
همچنین وی را می‌توان شاعر اهل بیت خواند و «شاعر کربلا و شاعر الحسین» نامید. او به زبان فارسی و ترکی اشعار و نثرهای عاشورایی زیادی دارد. در ادامه به یکی از قصاید عاشورایی وی می‌پردازیم:
السلام‌ای ساکن محنت‌سرای کربلا السلام‌ای مستمند و مبتلای کربلا
السلام‌ای رشک برده زنده‌های هر دیار در جوار مرقدت بر مرده‌های کربلا
یا شهید کربلا، کردم به گرد طوف تو رغبت سیر فضای غم‌فزای کربلا
یا شهید کربلا، از من عنایت کم مکن چون تو شاه کربلایی، من گدای کربلا ...
روزگاری شد که مأوای فضولی کربلاست نیست او را میل مأوایی ورای کربلا ...
یکی از غزل‌های فضولی در ستایش امام علی(ع) این گونه است:
سجده خاک نجف مرغوب اهل عالم است
چون نباشد سجده‌گه، جایی که خاکش آدم است؟
نیست در عالم مقامی خوشتر از خاک نجف
آری، آری آن مقام مقتدای عالم است
شیر یزدان حیدر صفدر که با توفیق فضل
در حریم قدر معراج رسالت محرم است
خاموشی
تاریخ وفات این شاعر نامدار معلوم نیست اما آرامگاه وی قبر فضولی در مجاورت تکیه بکتاشیه در باب القبله آستان امام حسین (ع)، قرار دارد. این مقبره، در جریان احداث خیابان گرداگرد آستانه حسینی خراب شد. به دنبال آن، دولت ترکیه براساس یک توافق‌نامه فرهنگی میان عراق و ترکیه، در ماه فوریه ۱۹۶۷ میلادی، برای فضولی، مقبره‌ای نمادین بنا کرد که شامل اتاق کوچکی در نبش بازار سوق‌القبله و خیابان ابن‌فهد بود.
منابع:
۱- تحلیل سبک فکری فضولی بغدادی در رساله رند و زاهد، مرتضی چرمگی عمرانی، متن پژوهی ادبی، تابستان ۱۳۹۳ , دوره ۱۸ , شماره ۶۰، چکیده