سازمان همکاری شانگهای از دل رقابت قدرت‌های بزرگ بر سر منطقه ژئوپلتیک آسـیای مرکـزی پدیدار و در تاریخ ۲۶ آوریل ۱۹۹۶ با عنوان «شانگهای ۵» در شهر شانگهای چین پایه‌گذاری شد. در آن جلسه سران کشورهای روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان گرد هم آمدند تا به منظور اعتمادسازی امنیتی در مرزها با یکدیگر مذاکره کنند. در مسیر این مذاکرات در پنجمین نشست سران شانگهای ۵ در شهر شانگهای که در ژوئن سال ۲۰۰۱ برگزار شد پنج کشور چین، روسیه، قزاقستان، قیرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان با امضای بیانیه‌ای تشکیل «سازمان همکاری شانگهای» را اعلام کردند.
جمهوری اسلامی ایران هم چهار سال پس از تاسیس رسمی این سازمان، به عضویت ناظر در سازمان همکاری شانگهای درآمد. در سال ۲۰۱۷ دو کشور هند و پاکستان توانستند به عضویت دائم ارتقاء پیدا کنند. بر خلاف این دو کشور، برای عضویت دائم ایران موانع مختلفی مطرح بود. تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و به طور ویژه قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد به عنوان مانع اصلی حقوقی پیش‌روی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای قرار داشت که با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت این مانع برطرف شد.
سرانجام در اولین حضور رئیس دولت سیزدهم در اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای، اعضا با عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران موافقت کردند تا کشورمان نهمین عضو این سازمان باشد.
سازمان همکاری شانگهای دارای ظرفیت‌های گسترده در ابعاد مختلف است. به عنوان مثال در حوزه اقتصاد، اعضای سازمان شانگهای نزدیک به ۲۵ تولید ناخالص ملی دنیا را در اختیار دارند. از بین قدرت‌های اتمی نیز چهار قدرت اتمی دنیا یعنی روسیه، چین، هند و پاکستان عضو این پیمان هستند. همچنین چین و روسیه به عنوان دو عضو از پنج عضو دائم شورای امنیت نیز ستون‌های اصلی پیمان فوق محسوب می‌شوند، همین مسئله برای درک اینکه چرا سازمان همکاری شانگهای اهمیتی ورای یک سازمان امنیت منطقه‌ای دارد برای هر ناظری کافی است.
در گفتگو با «شعیب بهمن» کارشناس و تحلیل گر مسائل بین‌الملل اهمیت سازمان همکاری شانگهای و پیوستن ایران به این سازمان را مورد بحث و بررسی قرار دادیم.
سازمان شانگهای هنوز در جایگاه واقعی خود قرار نگرفته است
بهمن در پاسخ به این سوال که سازمان همکاری شانگهای چه ظرفیت و اهمیتی در مناسب منطقه‌ای و بین‌المللی دارد، بیان داشت: سازمان همکاری شانگهای، یک سازمان و نهاد بین دولتی محسوب می‌شود که در حوزه‌های امنیتی، اقتصادی و فرهنگی در طول سال‌های گذشته فعالیت کرده است. این سازمان تلاش کرده روابط اعضای خود را در حوزه‌های که اشاره شد گسترش دهد و پایه‌ای برای همکاری‌های منطقه ای ایجاد کند.
وی افزود: باتوجه به اینکه دو قدرت چین و روسیه از پایه گذاران اصلی این سازمان هستند و بعد هم بازیگرانی مثل هند به این سازمان پیوسته اند، در شرایط کنونی سازمان همکاری شانگهای از حیث وسعت جغرافیایی و جمعیتی که در بر می‌گیرد و همچنین ظرفیت‌ها و امکانات اقتصادی، یک سازمان با امکانات و توانایی‌های قابل توجه در سطح بین‌المللی محسوب می‌شود. بنابراین این سازمان هم در خود ظرفیت‌های اقتصادی قابل توجه دارد که قاعدتا با همکاری بین اعضا می‌تواند بیش از گذشته شکوفا شود و هم در حوزه‌های امنیتی مثل مبارزه با تروریسم، مبارزه با افراطی گری و مبارزه با قاچاق انسان و مواد مخدر و موارد اینچنینی که معضل اکثر کشورهای عضو این سازمان است نقش و جایگاه موثری ایفاء کند.
بهمن با بیان این نکته که توانمندی‌ها و ظرفیت‌های سازمان شانگهای در حوزه اقتصادی و امنیتی برای کشورهای دیگر هم حائز اهمیت است، گفت: بسترهای مورد اشاره باعث شده در صورت گسترش همکاری بین کشورهای عضو این سازمان و افزایش انسجام و نزدیکی در راهبردها، سازمان همکاری شانگهای جزو سازمان موثر در فضای بین‌المللی دست به کنشگری بزند.
نیاز به برنامه‌ریزی برای بهره‌گیری از فرصت‌های شانگهای
این کارشناس مسائل بین‌المللی در پاسخ به این سوال که عضویت در این سازمان برای کشورمان دارای چه مزایا و اهمیتی است، هم بیان داشت: ایران در طول سال‌های گذشته همواره به عنوان عضو ناظر در سازمان همکاری شانگهای حضور داشته است. البته این عضویت ناظر خیلی منافع قابل توجه و الزامات خاصی برای کشورمان در پی نداشته است. در حالی که عضویت دائم فرصت‌ها و منافعی را برای ایران درحوزه‌های اقتصادی به وجود می‌آورد.
وی افزود: در حوزه اقتصادی به هر حال این کشورها بازار قابل توجه و بزرگی را تشکیل می‌دهند که اگر ایران برنامه ریزی درست داشته باشد می‌تواند از فرصت‌های موجود در این کشورها استفاده کند. ضمن اینکه این کشورها دارای سرمایه‌های زیادی هستند که اگر ایران طراحی درستی داشته باشد می‌تواند بخشی از این سرمایه‌ها را جذب کند. همچنین در عین حال برخی از کشور عضو سازمان شانگهای مثل چین در اقتصاد جهانی کشورهای پیشرو به حساب می‌آیند حتی روسیه در خیلی از حوزه‌های اقتصادی مثلا در حوزه تامین کالاهای استراتژیک کشور مهمی است که ایران می تواند از این ظرفیت هم استفاده کند.
بهمن سپس به ابعاد امنیتی پرداخت و ادامه داد: در حوزه مسائل امنیتی مواردی مثل مبارزه با تروریسم و افراطی گرایی، قاچاق انسان و موارد مخدر از جمله معضلات امنیتی است که ایران در طول سال‌های گذشته با آن مواجه بوده و تلاش داشته در مقابل این معضلات ایستادگی کند. برای این موارد هم کشورهای عضو سازمان شانگهای می‌توانند همکارهای مفیدی داشته باشند.