یکی از مهم‌ترین رخدادهای تاریخ بشریت، اختراع حروف چاپی مستقل و دستگاه چاپ بوده است. نخستین‌بار، یوهانس گوتنبرگ آلمانی در سال ۱۴۵۶ میلادی چاپ را اختراع کرد، اما در حقیقت اختراع فن چاپ به قرن‌ها پیش از گوتنبرگ مربوط می‌شود، شاید وقتی به کتیبه حقوق بشر کوروش هخامنشی نگاه می‌کنیم، نشانه‌هایی از این صنعت قابل مشاهده باشد.
یازدهم شهریور برای اهالی صنعت چاپ اهمیت بسیاری دارد، چرا که در این روز صنعت چاپ ایران با بیش از دو سده قدمت دارای هویت شد و «روز ملی صنعت چاپ» نام گرفت. این روز یادآور تلاش مستمر و زحمت مداوم جمع بزرگی از کارگران، صنعتگران و هنرمندان و در یک جمله وامدار تلاش بزرگمردان فرهنگ ایران زمین است.
پیدایش صنعت چاپ در جهان
بسیاری پیدایش نخست این صنعت حیات بخش را مربوط به‌چین می‌دانند. اما از کجا معلوم که چاپ قرن‌ها پیش از چینی‌ها ابداع نشده باشد، چرا که جنگ‌های پی‌درپی اجازه کاوش را از انسان‌ها گرفته است و شاید اگر نابودی فرهنگی در جنگ‌ها نبود، امروز مطالبی می‌توان یافت که چاپ را به ایران نسبت داد. با نگاهی به‌تمدن تخت جمشید و آثار برجای مانده از شهرسوخته، این فرضیه چندان دور از ذهن نیست.
اگر گوتنبرگ را پدر چاپ دنیا معرفی کنیم، در توضیح فعالیت‌های وی می‌خوانیم که او روزانه بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ برگ چاپ می‌کرد. نخستین کتابی که او پدید آورد کتاب مقدس ۴۲ سطری بود. کتاب‌هایی که در آن زمان به‌چاپ می‌رسید، به «اینکونابولا» معروف است. ابداع گوتنبرگ ظرف مدتی حدود ۴۰ سال در عمده کشورهای اروپایی و در شهرهایی مانند ونیز، فلورانس، پاریس و لیون رواج پیدا کرد و چاپخانه‌هایی با این روش به‌وجود آمد.
پیدایش صنعت چاپ در ایران
نخستین چاپخانه در ایران در شهر تبریز تاسیس شد. عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، میرزا زین‌العابدین تبریزی را مامور فراگیری فن چاپ و راه انداختن نخستین چاپخانه در تبریز کرد. میرزا زین‌العابدین تبریزی در سال ۱۲۳۳ هجری قمری ابزارآلات چاپ حروفی را به تبریز آورد و تحت حمایت عباس‌میرزا نایب السلطنه که در آن زمان حکمران آذربایجان بود، مطبعه کوچکی برقرار کرد.
حدود ۹۰ سال پس از تاسیس نخستین چاپخانه در تبریز، نوه حاج زین‌العابدین «کسی که نخستین چاپخانه سنگی و سربی را در ایران دایر کرد» به‌نام زین‌العابدین مطبعه‌چی که پس از زیارت مکه به‌نام حاج آقا معروف و هنگام گرفتن شناسنامه نام علمیه را برخود انتخاب کرد، ماشین چاپی را از اروپا خریداری کرده و از طریق کشور مصر وارد بندر استانبول در ترکیه فعلی کرد و از این بندر توسط چهل گاومیش به تبریز انتقال داد. حاج آقا علمیه همراه با دستگاه‌های چاپ سنگی خود هشت تن از متخصصان صنعت چاپ را نیز از کشور آلمان برای نصب و آموزش این دستگاه‌ها به تبریز آورد.
چاپ نوین و مرتضی نوریانی
چاپ ایران با نام مرتضی نوریانی گره خورده و کمتر فردی را می‌بینید که از صنعت چاپ صحبت کند و نامی از وی نبرد. مرتضی نوریانی سال ۱۲۹۰ شمسی در تهران زاده شد.
وی پس از پایان تحصیلات مقدماتی به ایتالیا رفت و با دریافت درجه کارشناسی ارشد، عنوان حسابدار خبره را به دست آورد و با فراگرفتن زبان‌های فرانسه، ایتالیایی، انگلیسی و آلمانی به ایران بازگشت. نوریانی رشته تجارت خود را به امر چاپ اختصاص داد و با تلاش شبانه‌روزی و دریافت کمک از کارخانه بزرگ هایدلبرگ در آلمان، صنعت چاپ ایران را نوسازی و بیش از ۸۰ درصد چاپخانه‌های ایران را مجهز کرد و توانست مدال طلای هایدلبرگ را به دست آورد.
با گذشت زمان اهمیت صنعت چاپ بر همه روشن شد، نامگذاری روز ۱۱ شهریورماه به‌عنوان روز ملی صنعت چاپ در تقویم ایرانیان در سال ۱۳۸۲ و با تلاش مدیرکل وقت دفتر امورچاپ وزارت ارشاد انجام شد. در آن زمان اهالی صنعت چاپ به شورای فرهنگ عمومی درخواست دادند و توضیحات بسیاری برای لزوم ورود این روز در تقویم مطرح کردند تا در نهایت این شورا به این جمع‌بندی رسید که روز ملی صنعت چاپ به رسمیت شناخته شود و این‌گونه ۱۱ شهریورماه به‌عنوان روز ملی صنعت چاپ در تقویم نامگذاری شد.
یازدهم شهریور ماه، روز ملی صنعت چاپ، یادآور تلاش مستمر و زحمت مداوم جمع بزرگی از اهل هنر، ادب و فن این سرزمین پرگُهر است که نتیجۀ آن، عمری دویست ساله برای صنعت چاپ و اعتباری بزرگ برای هنرمندان و صنعتگران حوزه چاپ ایران زمین است. فعالانی که هر کدام به گونه ای در پاسداشت این روز نوشته اند.
ابراز امید برای بازگشت حوزه چاپ به جایگاه اصیل خود/
مهرزاد دانش، مدیرکل دفتر امور چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با صدور پیامی روز ملی صنعت چاپ را به فعالان و دست‌اندرکاران این حوزه تبریک گفت.
وی در این پیام نوشت: «از هر بامداد که چشم به جهان می‌گشاییم، لحظه‌لحظه زندگی روزانه‌مان با عنصر چاپ رقم خورده است: بسته‌بندی چای و لبنیاتی که صبحانه تناول می‌کنیم، اسکناس یا کارت اعتباری که با آن خرید می‌کنیم، محفظه و بسته‌بندی و برچسب ماسک و الکلی که با خود همراه داریم، پوسترها و اعلاناتی که بر در و دیوار شهر نصب شده‌اند، نوشت‌افزاری که در اداره یا آموزشگاه روی میزمان است، انواع بسته‌بندی و برچسب‌های مواد دارویی و غذایی و بهداشتی و وسایل خانه و خودرو که در خرید و فروش روزانه‌مان دست به دست می‌شوند، کتاب و روزنامه و مجله‌ای که می‌خوانیم، جعبه اسباب‌بازی‌ای که برای کودکان‌مان تهیه می‌کنیم، نقش و طرحی که بر لباس و پوشاک مردمان جلوه‌گری می‌کند، تقویم و تصویر تابلوهایی که روی دیوار محل کار یا منزل نصب شده است، کاغذ دیواری‌های اطراف‌مان و ...
چاپ عرصه‌ای فرابخشی است و در گستره وسیع آن، تلاطم صنعت، فرهنگ، تجارت، هویت، هنر، فناوری، بهداشت، و رسانه موج می‌زند و همه این‌ها، نشانگر آن است که چاپ، تبلور اصلی زندگی در دوران معاصر است و بی آن، تصور چگونه زیستن در جهان امروز بسی دشوار است. این اهمیت، تا زمانی که نگاه جامعه و حاکمیت، به حوزه چاپ، نگاهی محدود و عاری از جامعیت جاری در متن و بطن آن باشد، متأسفانه مغفول باقی می‌ماند و چه نیکو است که در بزنگاه‌هایی مانند روز ملی صنعت چاپ، در آگاهی‌بخشی مدیران و حتی شهروندان به موانع پیش روی این حوزه کلان، تلاش وافر به عمل آید و در گذر زمان، از قالب گفتار به برنامه‌ریزی و اجرا در مسیر مانع‌زدایی درآید.
در حال حاضر، مطالبات جامعه بزرگ چاپ، در عرصه‌های مالیاتی و تعرفه‌ای، تسهیل‌سازی فرایندهای معطوف به قوانینی که نیاز به روزآمدسازی‌شان است، تأمین مواد اولیه و ضروری این صنعت، ساماندهی شبکه ناوگانی ماشین‌آلات و تجهیزات، و از همه مهم‌تر تعیین تکلیف در تولی‌گری این حوزه بین چندین وزارتخانه قابل طرح است. بی‌شک، صاحبان اصلی عرصه چاپ، فعالان و دست‌اندرکاران صنفی و صنعتی این عرصه هستند که با تبدیل همدلی‌های موجود به همگرایی‌های قوی‌تر صنفی و تشکلی، می‌توانند در هدایت چاپ کشور در مسیر درست پیشرفت، نقش تعیین‌کننده داشته باشند.
اینجانب، فرارسیدن یازدهم شهریور، روز ملی صنعت چاپ را به همه فعالان، کارکنان، مدیران، اساتید، رسانه‌پردازان، روسای اتحادیه‌ها و تشکل‌ها و تعاونی‌ها و انجمن‌های چاپ کشور تبریک عرض می‌کنم و آرزومندم با بهبود شرایط در افق پیش رو، حوزه بزرگ چاپ کشور به جایگاه اصیل و مطمئن خود بازگردد.»
۱۱ شهریور یادآور بوی مست کننده کاغذ
سعید کلاری از فعالان صنعت چاپ در تبریک این روز نوشت: «۱۱ شهریور ، تنها یک روز خاص در تقویم نیست بلکه بهانه ای است برای نگاه به مسیر طی شده و مرور خاطرات!
یادآوری بوی عطرآگین و مست کننده کاغذ و مرکب های رنگارنگ، گردهای سربی نشسته بر سر انگشتان هنرمندانه حروفچین ها، سر پر شور و غزل خوانی ماشینچی ها در میان موسیقی گوش نواز ماشین های چاپ، هنرمندی چشم نوازِ صحافان چیره دست، جلال و جبروت شاهانه مدیران چاپخانه دار و جلوه گری رنگ ها بر روی کاغذ و صیقل خوردن چشم ها به زیبایی های بی مثال، دیدن لبخند های گرم حاصل از عشق به کار چاپ و چاپخانه داری!
استشمام عطر کودکی در میان جست و خیز ها و شیطنت های آنروزهای ما!
مرور خاطرات شیرین، قاب گرفته شده بر دیوار دل و ذهن ما از جمله موهبت های این روزها است.»
چشم امید فعالان چاپ به دولت سیزدهم
وی همچنین طی یادداشی بر ضرورت توجه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی بر اهمیت صنعت چاپ تاکید کرد و خواستار توجه جدی مسئولان و تصمیم‌گیران شد.
کلاری در این یادداشت نوشت: «با افزایش مشکلات عدیده در زمینه‌های متعدد اجتماعی و ازجمله اقتصادی و معیشتی، تمامی چشم‌ها معطوف به شروع کار دولت سیزدهم است و انتظارات از این دولت به نسبت دولت‌های قبلی به مراتب بالاتر است زیرا با یک‌دست شدن ارکان‌های تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیر کشور، انتظار تسریع در روند حل مشکلات می‌رود.
همگان مطلع هستند که دهه ۹۰ دهه‌ای سخت و طاقت‌فرسا برای مردم کشور بوده، طی این مدت تحریم‌های سنگین و ظالمانه علیه ایران باعث تضعیف و لطمه به زیرساخت‌های صنعتی و اقتصادی شده و در کنار آن ظهور و بروز ویروس کرونا باعث فشار مضاعفی بر پیکر نحیف اقتصاد شده است.
از ویروس کرونا بدتر حضور مدیرانی در ساختار مدیریتی کشور بود که باعث شد، بحران‌های به وجود آمده به درستی کنترل و مهار نشود و تبعات اجتماعی آن گریبان جامعه را بگیرد؛ به‌طوری که ما شاهد آشفتگی روحی و روانی در میان مردم باشیم.
با این مقدمه و توصیفات می‌توان به این نکته تاکید داشت که شروع دولت جدید با تفکری جدید و نیروهای تازه‌نفس در ابتدای دهه جدید چه مقدار اهمیت پیدا می‌کند. اکثریت جامعه با امید بسیار، این انتظار را دارند که اشتباهات مهلک دولت‌های قبلی تکرار نشود و خطاها تصحیح شود، همچنین موانع تولید و کسب و کار که با معیشت مردم ارتباط مستقیمی دارد رفع شوند.
رای اعتمادی که مجلس شورای اسلامی به دکتر محمدمهدی اسماعیلی، وزیر جدید فرهنگ و ارشاد اسلامی داد، برای اهالی صنعت چاپ که با دست و پنجه نرم کردن با اژدهای هفت سر مشکلات، روزهای بسیار بد و پر استرسی را سپری می‌کنند نوید تغییر و تحولاتی است که امیدواریم جنس آن خوب و مثبت باشد.
البته توقع و انتظار ما این است که وزیر جدید فرهنگ و ارشاد اسلامی برای اهالی چاپ نیز برنامه‌ای ویژه تدارک ببیند زیرا با آنکه صنعت چاپ در ساختار اداری این وزارتخانه صاحب جایگاهی در حد مدیرکل است اما هیچگاه توجهی که لازمه‌اش بوده دریافت نکرده است.
تمرکز بر روی سینما، تئاتر، موسیقی و کتاب و بی‌توجه به چاپ، یک تبعیض آشکاری است که از بدو تاسیس وزارت فرهنگ نسبت به این صنعت شده و اگر خواست و همت جمعی خود اهالی صنعت چاپ برای پیشرفت نبود چه بسا که تاکنون به محاق رفته بود.
به همین دلیل در گام نخست، از وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی درخواست داریم که بر خلاف اسلاف خود نگاه برابر و معقولی به صنعت چاپ داشته باشند. با توجه به تغییر و تحولات چند سال اخیر در صنعت جهانی چاپ و پر رنگ شدن بعد صنعتی آن، مشخص و بلکه محرز است که وزارت فرهنگ با توجه به تعریفات اداری توان پاسخگویی به نیازهای وجه صنعتی چاپ را ندارد.
به همین دلیل انتظار می‌رود برای تسهیل رشد و رفع موانع، تکلیف متولی این صنعت را با وزارت صمت مشخص کنند، بدیهی است که حصار تنگی که بر پیکره این صنعت کشیده شده اجازه پیشرفت را به آن نمی‌دهد.
در این میان وزیر جدید در گام دوم باید برای صنعت چاپ حصارشکنی کنند و اجازه دهند صنعت چاپ کشور تحت لوای وزارتخانه‌ای به حرکت خود ادامه دهند که وجه غالب آن صنعتی است تا از مواهب این بخش به خوبی مستفید شود.
ما هم به این نکته باور داریم که وزارت ارشاد باید نقش نظارتی‌اش بر محتوای محصولات فرهنگی و به‌طور کل بخش فرهنگی چاپ اعمال شود چراکه بخش زیادی از محصولات چاپ به‌طور شاخص، کتاب و مجله است و کاملا با ذات آن وزارتخانه همخوانی دارد.
در آستانه روز صنعت چاپ این موضوع را بیان می‌کنم که بی‌شک انتخاب مدیران پرتوان و باکفایت از دغدغه‌های وزیر محترم است که این مورد مهم هم دغدغه بدنه صنعت چاپ است. در این بین توقع می‌رود برای بخش صنعت چاپ مدیری توانمند، با دانش و از جنس صنعت چاپ انتخاب شود، زیرا به تجربه اثبات شده از بین مدیرکل‌های قبلی، مدیرانی موفق بوده‌اند که با صنعت چاپ و مشکلات آن آشنایی بیشتر و بهتری داشتند و تعامل خوبی با متولیان صنفی و بدنه صنف داشتند.
در انتها این نکته مهم را خدمت وزیر محترم متذکر می‌شوم که وزارت ارشاد، وزارت حمایت‌کننده است و خالق فرهنگ و هنر و محصولات چاپی نیست. فرهنگ و هنر و چاپ را هنرمندان، فرهیختگان و صنعتگران چاپ خلق می‌کنند. بهتر است وزیر، علاوه بر ارتباط با اصحاب فرهنگ و هنر با اهالی صنعت چاپ هم نزدیک و صمیمی شود، زیرا مسلما بدون اخذ نظرات متولیان صنفی نمی‌توان برنامه‌ای جامع برای آن پیش‌بینی کرد و وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی مطمئن باشد جامعه نجیب و شریف صنعت چاپ، پاسخ دوستی و اعتمادشان را به خوبی خواهند داد.»
یادی از بزرگواران صنعت چاپ
محمدرضا کاری مدیر کمپین اتحاد صنعت چاپ و نشر کشور نیز در پیامی ۱۱ شهریور روز ملی صنعت چاپ را به تمامی همکاران و خادمان واقعی در صنعت چاپ و نشر کشور تبریک گفت.
وی نوشت: «جای دارد در این روز فرخنده و مبارک یادی کنیم از کسانی که نام ویادشان هویت بخش این صنعت بوده و هست وخواهد بود و جایگاه این صنعت مرهون خدمات ارزنده این بزرگوران میباشد. زنده یاد مرتضی نوریانی. استادحاج محمد کلاری . استاد غلامرضا متین رضا، استادهمایون صنعتی زاده. استاد اسماعیل دمیرچی. عبدالکریم جعفری مدیر انتشارات امیرکبیر. زنده یاد حاج حسین میر باقری. استاد نورالله مجلسی. استاد غلامرضا سحاب. استاد حاج حسن زینال زاده. استاد حاج حسن عباسی. استاد محمد حسین امام وردی. استاد هوشنگ نوروزی. استاد نجف دریا بندری. استاد محمود علمی. استاد اسماعیل صاحبی. استاد فیروز گوران. استاد مرتضی ممیز. استاد حبیب الله ترکمن. استاد ابوالقاسم اشرف الکتابی و صدها چهره دیگر...»
به گفته فعالان صنعت چاپ و بسته‌بندی، این صنعت با گردش مالی بیش از یک‌هزار میلیارد دلاری در سطح جهان، در جایگاه بالاتری از صنایعی مانند خودروسازی و گردشگری قرار دارد و در کشورمان بنا به آمار منتشر شده بورس، در جایگاه هفتم قرار گرفته است.