علینقی وزیری مشهور به کلنل وزیری در ۹مهر ۱۲۶۵ خورشیدی در تهران به دنیا آمد. وی به واسطه پدرش در نوجوانی وارد ارتش شد و از همین طریق با موسیقی نظامی آشنا شد. او تحصیلات مقدماتی خود را در مدرسه سن لویی تهران به پایان رساند و سپس به اروپا رفت و در آلمان و فرانسه آموزش موسیقی به روش غربی دید و بیشتر عمر خود را صرف موسیقی کرد. تحقیق در زمینه موسیقی باعث شد که هیات علمی دانشگاه تهران پس از مدتی وی را به عنوان استاد کرسی هنر و زیباشناسی به تدریس در دانشگاه مأمور کند و تا پایان زندگی به تدریس پرداخت. وی علاوه بر فعالیت های دانشگاهی به تشکیل ارکستر نوین برای رادیو و همکاری با انجمن موسیقی ملی پرداخت.
ورود به عرصه موسیقی
وزیری نواختن تار را از ۱۵ سالگی نزد دایی‌اش حسین‌علی‌خان آغاز کرد. سپس نُت‌خوانی را از یاورآقاخان، صاحب‌منصب موزیک نظام آموخت. وی از طریق عضویت در انجمن اخوت با درویش‌خان و میرزاحسینقلی آشنا شد و به پیشنهاد میرزاحسینقلی در عرض یک‌سال‌ونیم ردیف میرزاعبدالله را نزد خود استاد به نُت درآورد. وی در نوازندگی تار و آهنگسازی نیز بسیار چیره‌دست بود. دخترک ژولیده، دو عاشق و سمفونی نفت از معروف‌ترین آهنگ‌های ساخته استاد وزیری است.
یکی از مهم ترین خدمات وزیری در این عرصه تاسیس مدرسه موسیقی در ۱۳۰۲خورشیدی بود. اهمیت این مدرسه از آن نظر است که عده‌ای از آهنگسازان و نوازندگانی که آثارشان بعدها در تاریخ موسیقی ایران ثبت شد از این مدرسه فارغ‌التحصیل شدند. وزیری در ۱۳۰۴خورشیدی اقدام به برگزاری سلسله کنسرت‌ها و سخنرانی‌هایی در زمینه هنر و زیباشناسی موسیقی کرد و از ۱۳۰۷ خورشیدی ریاست مدرسه موسیقی به او محول شد. او تا آغاز جنگ جهانی دوم در مقام ریاست مدرسه موسیقی انجام وظیفه کرد و توانست شاگردان بسیاری تربیت کند از جمله مهم‌ترینِ این شاگردان می‌توان از استادانِ روانشاد ابوالحسن خان صبا، روح‌الله خالقی، موسی معروفی و اسماعیل مهرتاش نام برد.
بیژن ترقی، شاعر و ترانه‌سرای بزرگ موسیقی ایران در خصوص تاثیرگذاری وزیری بر عرصه موسیقی و پرورش شاگردان برجسته ای چون خالقی می گوید: مکتب آموزشی کلنل چنان تحولی در موسیقی ایرانی و ارکستره‌کردن آن ایجاد کرد که تمام هنرمندان موسیقی معاصر تأثیرپذیرفته از آموزش‌ها و راهنمایی‌های سودمند او بوده و خواهند بود.
پرورش مردی به عظمت روح و شأن و مقام روح‌الله خالقی که تحوّلی چشم‌گیر در زمینه آهنگسازی و برپایی ارکستر به روش اروپاییان ایجاد کرد، از مساعی و ابداعات کلنل وزیری بود که نه‌تنها به شاگردان مدرسه موسیقی اختصاص نداشت، بلکه او بود که روش نُت‌نویسی و نُت‌خوانی را به بزرگانی نظیر استاد ابوالحسن صبا، استاد حسین یاحقی، موسی معروفی، مجید وفادار و سایر موسیقی‌دانان آن عصر آموخت.
در این دوران به تالیف کتاب‌هایی در زمینه‌های مختلف موسیقی پرداخت. از جمله این کتاب‌ها می توان به کتاب دستور تار و کتاب موسیقی نظری اشاره کرد. وزیری در ساختن و پرداختن نخستین سرود ملی جمهوری اسلامی ایران نیز فعالیت کرد و قطعه هایی مانند ای وطن خاک ایران و نیز مارش ظفر را ساخت. وزیری علاوه بر موسیقی به تئاتر نیز بسیار علاقمند بود و نمایشی بنام «خانم خوابند» نوشت. از اپرات های او می توان اپرت «گلرخ» و «شوهر بدگمان» را نام برد که اشعار آنها را حسین گل گلاب سروده است. او نیز چند درام نوشته که «دختر ناکام» و «جدایی» او به اجرا درآمد. سی هفت صفحه گرامافون از آثار ایشان ضبط شده است. او همچنین باشگاهی به نام کلوپ موزیکال برای فعالیت‌های هنری (موسیقی و نمایش) ایجاد کرد.
تاثیر وزیری بر موسیقی ایرانی
وزیری به عنوان نخستین فردی که اعتدال مساوی را در موسیقی سنتی ایرانی ترویج کرد، شناخته می‌شود. ابداعات وزیری در این عرصه باعث شد که منتقدان بر تأثیرگذاری وی در موسیقی ایرانی تاکید کنند. این موسیقی دان برجسته، نُت‌نویسی را در سنّت موسیقی شفاهی و سینه به سینه ایرانی رواج داد و کوشید نوازندگان و موسیقی‌دانان موسیقی ایرانی را با مبانی نظری موسیقی و اصول آهنگسازی و ارکستراسیون غربی آشنا کند.
در واقع تبحر در نوازندگی تار و ویلن، تالیف کتب آموزشی، آهنگسازی، رهبری ارکستر، تاسیس مدرسه موسیقی و پرورش شاگردان متعدد، تاسیس کلوپ موزیکال و اجرای کنسرت‌های گوناگون، داشتن مسوولیت‌های اداری در تشکیلات موسیقی و استادی دانشگاه، همه نشانگر توانایی‌های این شخصیت بزرگ فرهنگی است. وزیری ابتکاراتی در تار ایجاد کرد که خالقی در جلد دوم کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» به شرح آن پرداخته است. در کتاب «دستور تار» وزیری اهمیت ویژه ای برای نواختن تمرین ها و گام هایی که موجب تقویت دسته و پنجه نوازنده می شود در نظر می گیرد.
وی از جمله افرادی بود که صلاحیت نوآوری در موسیقی اصیل ایرانی داشت، چون علاوه بر خلاقیت و ذهن باروری از سه ویژگی مهم برخوردار بود. ۱-تسلط کامل به موسیقی اصیل ایرانی ۲- آشنایی کامل به موسیقی کلاسیک غربی و تمام تئوری ها و هارمونی های آن ۳-تسلط کامل به ادبیات پارسی و بکارگیری واژه های زیبای پارسی در موسیقی ایرانی. وزیری همچنین بنیادی به نام «بنیاد وزیری» تأسیس کرد که هدف آن حفظ و انتشار آثار وزین موسیقی ایرانی از همه موسیقیدان‌ها بود. این بنیاد که پس از درگذشت وزیری به فراموشی سپرده شده بود، بعدها توسط کیوان ساکت احیا شد.
معرفی کتاب
اخبار و اسناد کلنل علینقی وزیری نام اثری است که به کوشش مهدی نورمحمدی در ۱۳۹۸خورشیدی منتشر شد. در این کتاب آمده است که وزیری نماد بارز یک دوران خاص در ایران محسوب می‌شود، زیرا در عصری که حرکت‌هایی به منظور نوسازی در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در ایران آغاز شده بود، با تأسیس مدرسه عالی موسیقی و کلوپ موزیکال و اجرای کنسرت‌هایی که برخی از آنها با سخنرانی درباره اهمیت موسیقی و جایگاه آن همراه بود، تحولی در موسیقی ایرانی پدید آورد و اقدامات او مورد حمایت و تأیید منورالفکران و تجددخواهان آن زمان قرار گرفت.
این کتاب با تکیه به اخبار مطبوعات و اسناد تاریخی به پیشگاه اهل تحقیق و علاقه‌مندان موسیقی عرضه می‌دارد، بدین امید که این کوشش ناچیز موجب شناخت بیشترِ وزیری و منشأ پژوهش‌های بعدی درباره وی گردد. این کتاب در ۲ بخش تنظیم شده است: بخش اول حاصل کند و کاو و جستجویی گسترده درباره وزیری در روزنامه‌های اواخر دوران قاجار و پهلوی اول و مجلات عصر پهلوی دوم است که برخی از آنها کمیاب یا دیریاب هستند. بخش دوم کتاب، اختصاص به اسنادی دارد که از آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران استخراج شده است. وزیری: زندگی و گزیده آثار از دیگر آثار در مورد زندگی نامه این موسیقی دان متجدد است که توسط وحید ایوبی نوشته شده است.
وزیری از نگاه موسیقی‌دانان
کیوان ساکت نوازنده و آهنگساز می گوید: به درستی می‌توان موسیقی قرن اخیر را به دو بخش تقسیم کرد؛ نخست موسیقی‌ای که از آن به عنوان موسیقی قدیم نام می‌بریم و قبل از حضور استاد علینقی وزیری در عرصه موسیقی ایران بود، دوم موسیقی پس از استاد وزیری. استاد وزیری یکی از بارزترین چهره‌های سده گذشته است... آنچه ما داریم و استادان بزرگی که در دوره معاصر ظاهر شدند، نتیجه کار آموزش و پرورش استاد وزیری و شاگردان بسیار برجسته ایشان بود... از استاد وزیری آثار موسیقی بسیاری به یادگار مانده است که پیش از آن در موسیقی ایرانی متداول نبود. ازجمله پانتومیم‌های گوناگون و فرم‌های ابداعی شخص استاد وزیری که هنوز معادلی برای آنها پیدا نشده است، مانند دخترک ژولیده، ژیمناستیک موزیکال، بندباز، حاضر باش و بسیاری قطعات دیگر. گشودن دریچه دیگری از نوازندگی تار و ارتقای سطح نوازندگی این ساز همچنین نوشتن موسیقی‌های چند صدایی برای سازهای ایرانی و بسیاری تلاش‌ها و خدمات پرارزش دیگر گوشه‌ای از تلاش‌های شبانه‌روزی عمر پربار استاد وزیری است که ایشان را به‌عنوان یک هنرمند نمونه و وطن‌پرست و عاشق فرهنگ ایران و پایبند به اصول فرهنگی، نسبت به دیگر هنرمندان هم دوره خود کاملا متمایز و برجسته می‌کند. به جرات می‌توان گفت کاری که استاد وزیری انجام داد، کاری بود که چندین استاد بزرگ موسیقی در طول عمر خود انجام می‌دهند.
حسین علیزاده موسیقی دان و نوازنده برجسته تار و سه تار درباره جایگاه وزیری می گوید: وزیری حتی روی مخالفانش هم تاثیر گذاشت. به لحاظ دقت، پرکاری و دیسیپلین وزیری تا همین امروز هم در میان آهنگسازان ایرانی سرآمد است. او در زمان خود از معدود هنرمندان ایرانی در موسیقی محسوب می شد که از یک جهان بینی برخوردار بود.
مهدی نورمحمدی مولف کتابی در خصوص زندگی نامه علیقلی وزیری می گوید: برخی از اقدامات و دستاوردهای وزیری در موسیقی ایرانی بی‌سابقه است؛ وزیری برای نخستین بار در ایران برای کودکان موسیقی ساخته است. ساخت مارش مدارس ابتدایی و متوسطه و ساخت موسیقی برای ورزشکاران برای اولین بار، از ابداعات وزیری است. وزیری آموزش موسیقی را مدون کرد و نخستین شخصی بود که کتاب دستور تار و ویولن برای آموزش نوشت. همچنین اصلاحاتی در پرده بندی سازِ تار ایجاد کرد و چندین تار برای ارکستر نوازی از جمله: تار باس (بم تار) را ابداع کرد. یکی از اقدامات مهمی که توسط وزیری انجام شد، تسهیل ورود بانوان فرهیخته برای اولین بار به کلوب موزیکال بود. البته حضور آنها کاملا تعریف شده بود و جایگاه خاصی برای آنها درنظر گرفته شده بود تا مشکلی پیش نیاید. برای نخستین بار اجرای مراسم سوگواری برای درگذشتگان مشهور به همراه موسیقی، توسط وزیری شکل گرفت.
خاموشی
سرانجام این موسیقی‌دان پرآوازه در ۱۸ شهریور ۱۳۵۸خورشیدی در ۹۲ سالگی دیده از جهان فروبست.