سید رفیع موسوی در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا درباره توسعه گردشگری مذهبی و زیارتی اظهار داشت: گردشگری مذهبی و زیارتی رابطه مستقیم با شرایط ویژه جغرافیای فرهنگی و ریشه‌های فرهنگ دینی و اعتقادی جوامع دارد؛ همین عوامل بر پایداری فرهنگی اجتماعی جامعه ایرانی تاثیر داشته و ظرفیت‌های بسیار گسترده‌ای از این نوع گردشگری را در مناطق مختلف ایران ایجاد کرده است. البته برای بهره‌برداری از ظرفیت‌ها و توسعه و رشد گردشگری مذهبی و زیارتی، باید شرایط موجود بازبینی شود و بر اساس امکانات و زیرساخت‌های مناطق مذهبی و توسعه گردشگری مذهبی یک برنامه راهبردی و جامع تدوین شود.
گردشگری مذهبی گونه‌ای از گردشگری است که بازدید و حضور در مکان‌های مذهبی مانند حرم‌ها و بارگاه‌های مقدس امامان شیعیان (ع)، آرامگاه امامزادگان و مقابر و بقاع متبرکه، مزارها و اماکن منسوب به پیامبران الهی، مساجد بزرگ و مقدس، زیارتگاه‌ها، معابد و کلیساها مربوط به سایر ادیان و مذاهب، مزار عالمان و صالحان دینی و همچنین رویدادها و آیین‌های فرهنگی، دینی و مذهبی مناسبت‌های تاریخی را شامل می‌شود که از عوامل مهم جذب زائر و گردشگری مذهبی و زیارتی است.
پژوهشگر گردشگری مذهبی بیان کرد: گردشگری مذهبی با اعتقادات و باورهای مذهبی و دینی گردشگران گره می خورد و جاذبه و ظرفیت بزرگی برای گردشگران در همه نقاط جهان دارد، به شرط آن که تبلغیات و معرفی خوبی روی آن صورت بگیرد، زیرساخت و زیربنای مناسب آن آماده سازی و برنامه های و محصول جذابی برای علاقه مندان و متقاضیان عرضه شود.
وی گفت: برای جذب و ورود گردشگر مذهبی به ایران باید زیرساخت‌های مناسب آن از حمل‌ونقل تا اسکان و اقامت و مراکز پذیرایی فراهم شود، هنوز گردشگران مذهبی برای اقامت، علاقه‌مند هستند در نزدیکترین مکان به محل مذهبی مورد نظرشان اقامت داشته باشند تا در تمام لحظات سفر در فضای معنوی اماکن مقدس قرار داشته باشند پس تعداد هتل پیرامون اماکن مذهبی و البته کیفیت خدمات و استاندارد آن در گردشگری مذهبی بسیار مهم است.
موسوی افزود: در شهرهای مذهبی باید دسترسی‌های حمل‌ونقل سریع و آسان باشد، همچنین به دلیل تجمع بسیار گردشگران در زمان‌های خاص آیینی در مقاصد گردشگری مذهبی باید استانداردهای بهداشتی و سلامت در سطح عالی فراهم باشد؛ علاوه بر آن راهنمایان گردشگری چه به صورت همراه گروه و چه به صورت تابلوهای راهنما در معابر و سطح منطقه و حتی به صورت نرم‌افزارهای آنلاین تلفن همراه باید در اختیار گردشگران باشد، زیرا گردشگری مذهبی بر پایه زیارت و آیین‌ها باعث افزایش تعداد گردشگر در یک زمان خاص می‌شود و همین اجتماع کمی سرویس‌دهی خدمات واحد در یک زمان را شاید مختل و مشکل کند پس این نوع آمادگی و کیفیت یک اصل مهم و زیربنایی در این نوع گردشگری است.
بیشتر شهرهای کشور از ظرفیت گردشگری مذهبی برخوردارند
موسوی به ضرورت وجود یک راهبرد و برنامه جامع برای گردشگری مذهبی تاکید کرد و افزود: گردشگری مذهبی بدون برنامه‌ریزی راهبردی و روش‌های نظام‌مند بازده چندانی نخواهد داشت، در دولت‌های گذشته این رویکرد برنامه‌محور کمتر مورد توجه قرار گرفت، اگر چه در برنامه ششم توسعه کشور لحاظ شده بود، اما به صورت عملیاتی به آن پرداخته نشد.
عضو هیات علمی جهاد دانشگاهی گفت: در جهان و منطقه غرب آسیا ایران را علاوه بر همه ظرفیت‌های و جاذبه‌های فرهنگی تاریخی و گردشگری، به عنوان یک کشور مسلمان شیعه می‌شناسند، که قطعا مورد توجه سایر مسلمان به خصوص شیعیان کشورهای همسایه قرار دارد، پراکندگی جاذبه‌های مذهبی در ایران از مشهد مقدس تا قم و شیراز وجود دارد، اما این شهرها نقاط درخشان و ویژه هستند و سایر شهرهای کشور در پهنه شمالی و جنوبی و مرکزی هم از ظرفیت گردشگری مذهبی برخوردار هستند.
مدرس حوزه گردشگری با اشاره به ظرفیت‌های گردشگری مذهبی در کشور خاطرنشان کرد: مناطق مختلف ایران علاوه بر آثار فرهنگی تاریخی و طبیعی آثار میراث‌ملموس و ناملموس مذهبی و آیینی و معنوی فراوانی دارند، که می‌تواند تنوع محصولات گردشگری را در این مناطق منجر شود. با برنامه‌ریزی هوشمند می‌توان بسته‌های گردشگری فرهنگی، طبیعی و مذهبی را در کنار هم قرار داد، حتی در تهران به عنوان شهری باستانی و تاریخی و کلان‌شهر مدرن در دو نقطه شمال و جنوب آن دو بارگاه مذهبی وجود دارد که می‌تواند ظرفیت گردشگری مذهبی برای جذب گردشگر باشد در کنار هر دو این اماکن - حرم حضرت عبدالعظیم (ری) در جنوب و حرم امامزاده صالح (تجریش) در شمال - هم چشم‌انداز طبیعی و هم بازار و اماکن تاریخی قرار دارد که تورگردانان می‌توانند به گردشگران معرفی کنند.
پژوهشگر گردشگری مذهبی بیان کرد: با کمی دقت و تحقیق بیشتر می‌توان جاذبه‌های مذهبی و زیارتی را در بیشتر نقاط کشور در کنار تنوع فرهنگی، قومی و طبیعی یافت، اما هنوز روی این ظرفیت کار نشده، حتی به گردشگران داخلی هم معرفی نشده و بیشتر مردم خودمان هم از وجود مزارها و قبور بسیاری از پیامبران الهی و یا اماکن مقدس مشهور در شهرهای مختلف در شمال و جنوب کشور که بسیار هم سفر به آنها می کنند، مطلع نیستند.
دین و مذهب نقش مهم و برجسته‌ای در شکل گیری و توسعه بسیاری از شهرهای ایران داشته است و همچنان بسیاری از شهرها را دارالعباده یا دارالمومنین می‌نامند، مشهد، شیراز، قم و ری، یزد و کاشان شهرهای شاخص فرهنگی مذهبی ایران هستند، اما در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران هم آثار و بناهای مذهبی، مساجد و بقاع متبرکه دوران اسلامی بسیار شناخته شده وجود دارد، حتی بسیاری از آثار باستانی و تاریخی پیش از دوران اسلامی هم در زمره و کارکردهای نیایشی و آیین مذهبی بوده‌اند.
تاریخ و فرهنگ ایران با رویکرد توسعه گردشگری مذهبی و زیارتی بازخوانی شود
موسوی گفت: باید تاریخ و فرهنگ شهرها و مناطق ایران یک بار دیگر و مجدد، اما این بار با رویکرد توسعه گردشگری مذهبی و زیارتی بازخوانی شود، شوش و اردبیل و شاهرود بسیاری از شهرهای شمالی ایران قابلیت و ظرفیت فراوانی برای جذب گردشگری مذهبی دارند که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است.
عضو هیات علمی جهاد دانشگاهی بیان کرد: سرزمین ایران در طول تاریخ به دلیل اقتدار منطقه‌ای و امنیت اعتقادات دینی، همواره پذیرای پیامبران الهی بوده است و بر اساس اسناد معتبر تاریخی آرامگاه و مقبره حدود ۳۳ پیامبر الهی در ایران قرار دارد، به جز این، بارگاه امام هشتم علی‌بن‌موسی الرضا (ع) که دارای ارزش جهانی است، تاریخ و شهرهای در مسیر سفر، زیارت، آیین‌ها و دعاهای منتسب به ایشان مشهد را با سالانه چند میلیون گردشگر به یکی از قطب‌های گردشگری مذهبی منطقه تبدیل کرده است، البته آستان مقدس چندین تن از خانواده امام رضا (ع) در شهرهای ایران، سالانه میزبان چند صدهزار گردشگر و زائر مسلمانان از کشورهای مختلف است.
استان‌های فارس، مازندران و گیلان بیشترین آمار ثبت بارگاه امامزادگان را دارا هستند، حدود ۱۰ هزار بارگاه امامزاده و اماکن مقدس و بقاع متبرکه با پراکندگی در همه استان‌های کشور گردشگری مذهبی و زیارتی می‌تواند به خوبی رونق بگیرد که با برنامه‌ریزی دقیق‌تر از همین ظرفیت و طبق آمار، چند میلیون گردشگر مذهبی سالانه، می‌توان برای توسعه و تقویت صنعت گردشگری ایران استفاده کرد.
کلیساها و آیین‌های آن در ایران در جذب گردشگر زیارتی خارجی بسیار موثرند
موسوی با اشاره به شیوه شکل‌گیری و مهندسی شهرها با محوریت و مرکزیت اماکن مقدس گفت: این اماکن همیشه در توسعه شهرها مرکزیت داشتند و دور آن بازارها، مدارس و سایر اماکن فرهنگی، تجاری و علمی و سکونتی شکل گرفته است، به جز اماکن مقدس اسلامی و یا قبل از دوره اسلامی، در ایران بسیاری از زیارتگاه‌های ادیان و مذهب دیگر مانند کلیساهای آذربایجان‌غربی و اصفهان با شهرت جهانی وجود دارد و با آیین‌های سالانه‌ای که دارند در جذب گردشگر زیارتی بسیار موثر است.
پژوهشگر گردشگری مذهبی افزود: ایران دارای قدمت و تاریخ چندین هزار ساله است و خاستگاه بزرگان علم و اندیشه و هنر بوده و همواره در دامان خود مفاخر و مشاهیر بزرگی را پرورش داده که بیشتر آنها شهرت جهانی دارند و با آثار خود دنیا را تحت تاثیر خود قرار داده، اما در همه این سال‌ها از این ظرفیت برای توسعه صنعت گردشگری به خوبی استفاده نشده است.
با توجه به موقعیت فرهنگی و مذهبی خاص ایران در میان کشورهای منطقه، گردشگری مذهبی جای رشد و توسعه بیشتری دارد؛ البته این نوع گردشگری هنوز فاقد یک سامان‌دهی متمرکز و تخصصی است و گاهی این نابسامانی در شهرهای بزرگ مانند مشهد و قم هم به چشم می‌آید با این وضعیت نباید انتظار داشته باشیم تعداد متقاضی ورودی برای گردشگری مذهبی افزایش چند برابری شود.
گردشگری مذهبی راه تعامل فرهنگی میان ملت‌ها، اقوام و ادیان مختلف است
موسوی تصریح کرد: گردشگری مذهبی به عنوان یک از راهکارهای تعامل فرهنگی و اجتماعی میان ملت‌ها، اقوام و ادیان مختلف است و اگر راهبرد، هدف و برنامه‌ریزی وجود داشته باشد آثار و برکات فرهنگی، معنوی و اقتصادی زیادی به همراه خواهد داشت؛ آیین‌های سالانه دینی و مذهبی در کشورهای مختلف از چین و هند و عربستان و عراق تا کشورهای اروپایی برگزار می‌شود، آنها با برنامه‌ریزی و تبلیغات و ارائه خدمات مناسب گردشگران بیشتری را هر ساله جذب و پذیرایی می‌کنند، ولی ما یکی از بزرگترین و مهمترین آیین‌های مذهبی شیعه را در ماه محرم برگزار می‌کنیم، اما چون توجه نداریم همین آیین‌ها و تعزیه‌ها با همه شکوه و تنوعی که نزد اقوام مختلف ایرانی دارد می‌تواند مورد توجه همه گردشگران فرهنگی و مذهبی جهان قرار گیرد.
مدرس دانشگاه اظهار داشت: از آغاز قرن میلادی جدید بسیاری از کشورها برای بهبود وضعیت اقتصادی، در صنعت گردشگری سرمایه‌گذاری کرده‌اند و ابتکار عمل و راهکارهای جدید و متنوع بازار گردشگری و تعداد گردشگر خود را افزایش داده اند؛ این رویکرد صرفا دولتی نیست، بلکه دولت و حاکمیت باید در این زمینه جنبه نظارتی داشته باشد و فقط تسهیل‌گری صنعت گردشگری را انجام دهد و تصدی‌گری و اجرا را به بخش خصوصی حرفه‌ای و سازمان‌های مردم‌نهاد واگذار کند؛ این تشکل‌ها بازوان اجرایی دولت هستند و موجب توسعه اقتصادی اجتماعی فرهنگی جوامع محلی شوند همه کشورها این مسیر را طی کرده‌اند.
کرونا خسارت سنگینی به اقتصاد کشورهای گردشگرپذیر وارد کرده است
موسوی گفت: اکنون گردشگری به صنعتی پویا با ویژگی‌ها و ابعاد خاص فرهنگی، اقتصاد و اجتماعی در جهان تبدیل شده است و بخش مهمی از فعالیت اقتصادی تولیدی کشورهای بیشتر توسعه یافته را به خود اختصاص داده است. فعالیت‌های حوزه گردشگری بسیاری از پدیده‌ها و روابط تعاملی گردشگران و عرضه‌کنندگان خدمات و فروشندگان محصولات گردشگری، از بخش دولتی تا بخش خصوصی از ذی‌نفعان تا جوامع محلی در جذب، جابجایی، اقامت و پذیرایی گردشگران را شامل می‌شود.
تا پیش از کرونا گردشگری یکی از پردرآمدترین بخش‌های اقتصادی بود که موجب نتایج و دستاوردهایی قابل توجهی در تجارت بین‌الملل، در اشتغال‌زایی، افزایش تولید و درآمدهای ناخالص داخلی کشورها و توسعه روابط فرهنگی و اقتصادی منطقه‌ای شده بود، اما شیوع و همه‌گیری کووید ۱۹ و اعمال عمدتا جهانی محدودیت‌های مقابله‌ای با این بیماری صنعت گردشگری را به رکود بی‌سابقه‌ای کشاند و خسارت‌های سنگینی به اقتصاد کشورها به خصوص کشورهای گردشگرپذیر مانند ترکیه، فرانسه و اسپانیا و مالزی و تایلند وارد کرد.
عضو هیات علمی جهاد دانشگاهی گفت: توسعه گردشگری منجر به ایجاد اشتغال می‌شود، رونق بازار صنایع‌دستی، افزایش درآمد حمل‌ونقل و توسعه منطقه‌ای را به دنبال دارد علاوه بر آن می‌تواند در تجارت و بازارچه‌های محلی روستایی رونق ایجاد کند؛ ایران به دلیل برخورداری از منابع سرشار محیطی و طبیعی و ظرفیت ها و جاذبه‌های فرهنگی تاریخی چند هزار ساله قابلیت ویژه‌ای در جذب گردشگر دارد، اما متاسفانه اقتصاد تک محصولی متکی به درآمدهای نفتی همواره مانع از توجه و توسعه صنعت گردشگری ایران شده و بی‌توجهی به این صنعت در دو سه دهه اخیر، عدم تقویت، تجهیز و تکمیل زیرساخت‌های لازم و بعد از آن تحریم اقتصادی و همه‌گیری کرونا باعث شده صنعت گردشگری ایران به جایگاه واقعی و مورد انتظار منطقه‌ای و جهانی دست پیدا نکند.