محمدصادق جعفری کارگردان مستندساز و عضو انجمن مستندسازان سینمای ایران در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا و در توضیح کارکرد سینمای مستند ایران در شرایط امروز، بیان کرد: برای توضیح کارکرد سینمای مستند ابتدا باید ببینیم که اساساً برای چه به سینمای مستند نیاز داریم؛ سینمای مستند چهره‌ای از خود ما است. این چهره می‌تواند واقعیتی باشد که گاهی در لایه‌های دیگری از زندگی پنهان شده است و ما با ساخت یک مستند بی طرف وارد لایه‌هایی از زندگی شویم که این واقعیت پنهان شده را به تصویر بکشیم.
اساس سینما با سینمای مستند شروع شده است؛ همچنان اولین فیلم‌های سینما مانند قطاری که وارد ایستگاه می‌شود یا باغبانی که باغچه‌اش را آبپاشی می‌کند، نمونه‌هایی از به تصویر کشیدن واقعیت در ظهور سینما بوده‌اند که بعد هم همچنان کارکرد سینمای مستند با قدرت در سینمای جهان و ما وجود دارد.
وی افزود: اولین کارکرد سینمای مستند در کشور ما ثبت موقعیت‌های متفاوتی است که می‌تواند در تاریخ بماند؛ مشاغل، فضای اجتماعی موجود، نوع زندگی آدمها، آداب و رسومی که وجود دارد، مردم نگاری و میراث فرهنگی و ابعاد مختلفی زندگی از گذشته تا امروز در سینمای مستند قابل مشاهده است.
امروز سینمای مستند توانسته است که کارکرد نوینی را پیدا کند و آن هم این که واقعیت‌هایی از جامعه را به تصویر می‌کشد که گاهی نه از طریق ما مستندسازان که از سوی خود جامعه و مردم عادی در فضاهای مختلف اجتماعی و مجازی در جریان است. در واقع سینمای مستند شرایطی برای اصلاح اشکالاتی که به انحاء مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی در جامعه ما وجود دارد را فراهم ساخته است.
نزدیکی به بی‌طرفی در سینمای مستند امری محال نیست
جعفری در ادامه و در پاسخ این پرسش که آیا اساسا امکان تحقق بی طرف بودن در سینمای مستند وجود دارد، گفت: درست است که نمی‌توانیم کاملاً بی طرف باشیم اما زمانی که شما با رویکردی بی طرفانه در تولید نوع فیلم‌هایتان وارد موضوع می‌شوید، ناخودآگاه موضعی در قبال موقعیت‌هایی که در آن قرار می‌گیرید، نخواهید داشت.
به عنوان مثال سالها پیش فیلمی ساختم که موضوع آن در مورد طرح حجاب بود؛ آن زمان وقتی این فیلم را تولید می‌کردم، تلاش کردم که نه با موضع موافق این موضوع وارد موضوع شوم و نه موضع مخالف و موضع هر دو طرف را در فیلمم ارائه کنم و واقعیت موجود را به تصویر بکشم. ناخودآگاه ممکن است که من در طول تولید فیلم به لحاظ شخصی با موضعی نزدیکتر بوده باشم اما تلاش کردم تا موضع شخصی خودم را در فیلم دخالت ندهم.
وی ادامه داد: واقعیت این است وقتی که منِ مستندساز تحقیق می‌کنم و یک موقعیت و شرایطی را نسبت به موضوع ام پیدا می‌کنم با بسیاری از واقعیت‌ها خواسته یا ناخواسته روبرو می‌شوم و ناخودآگاه به یک حوزه به لحاظ ذهنی نزدیک می‌شوم اما تلاش برای این که بتوانیم فیلمی بسازیم که موضع ما مستقیم دیده نشود، می‌تواند ما را به بی طرفی نزدیک سازد.
وقتی هر دو طرف یک موضوع، حرف‌های خود را در گزارش ما به عنوان مستندساز، ببینند و بشنوند، می‌شود به یک حرف و واقعیت بی طرف نزدیک شد.
سینمای مستند نیاز به تهیه‌کنندگانی متبحر دارد
این مستندساز در توضیح علل رکود سرمایه‌گذاری و تبلیغات در امر تولید فیلم مستند خاطرنشان کرد: این موضوع در ضعف تهیه کنندگی آثار در سینمای مستند نهفته است؛ بر این اساس اگر ما تهیه کنندگانی قوی داشته باشیم اقبال سرمایه گذاران و تبلیغات در آثار مستند محقق می‌شود.
متاسفانه در سینمای مستند عمدتاً شاهد هستیم که خودِ شخص تهیه کننده برای آن کاری که تولید می‌کند، ارزشی قائل نیست؛ به خصوص در حوزه تلویزیون (در سینمای مستقل مستند این موضوع کمرنگ‌تر هست) وقتی تهیه کننده برای کار ارزشی قائل نیست و صرفاً به این اثر به عنوان منبعی از درآمد نگاه می‌کند، به کیفیت و پخش فیلم اهمیت نمی‌دهد. این موضوع باعث می‌شود که به اکران این فیلم نگاهی نداشته باشند.
وی افزود: در نتیجه تهیه کنندگان باید جایگاه خود را بفهمند و بشناسند. بعضاً من به عنوان کارگردان در سینمای مستند به عنوان تهیه کننده هم عمل می‌کنم چرا که احساس می‌کنم در بسیاری از موارد تهیه کننده نمی‌تواند آنچه را می‌خواهم درک کند و مجبورم که خودم این کار را انجام دهم.
ارتباط صرف با مخاطب خاص کمیت مخاطبان را نقض می‌کند و ارتباط صرف با مخاطب عام کیفیت فیلم را زیر سؤال می‌برد؛ در نتیجه سینمای مستند برای برقراری ارتباط با مخاطب عام باید روایتی را انتخاب کند که این مخاطب همانند سینمای داستانی پای فیلم بنشیند.
جعفری تاکید کرد: سینمای مستند به لحاظ تأمین هزینه و پروداکشن (تولید) بسیار فقیر است؛ یک تهیه‌کننده باید هنر کند که بتواند با مبالغی که امروز در سینمای مستند برای اثری تخصیص داده می‌شود، صرفاً یک فیلم را تولید کند، در نتیجه اصلاً نمی‌تواند به مقوله تبلیغات فکر کند. سینمای مستند به لحاظ تأمین هزینۀ تولید بسیار فقیر است. جذب سرمایه از کسانی که دغدغه فرهنگ دارند یا ندارند نیاز به یک تهیه کننده قوی دارد که دغدغه‌های فیلم و موضوع را برای این آدمها شفاف کند. ضمن این که فیلم بتواند مخاطب عام و خاص را جذب کند.
این کارگردان مستند یادآور شد: برای این که سینمای مستند امروز بتواند نجات پیدا کند، راهی جز این که بتوانیم وارد ارتباط با مخاطب و جذب سرمایه شویم، نداریم. البته سینمای مستند حتی بهتر از سینمای داستانی می‌تواند جذب سرمایه گذار در حوزه خصوصی داشته باشد چرا که موضوعاتی که ما می‌توانیم در فیلم‌هایمان ارائه کنیم، می تواند بسیار وسیع‌تر از قصه یک فیلم داستانی و حتی دارای شمولی گسترده‌تر باشد.
ما در بحث موضوع، تنوع و تکثر بسیاری در سینمای مستند ایران داریم؛ موضوعاتی بسیار جذاب و دیدینی که می‌توانند خروجی فیلم خوبی داشته باشند. البته که کشورهای دیگر هم موضوعات خودشان را دارند اما کشورهای زیادی نیستند که تا به این اندازه تنوعی موضوعی داشته باشند.
شکل‌های روایت در سینمای مستند ما نوآورانه نیست
جعفری در باب بهبود جایگاه سینمای مستند ایران در مقیاس جهانی افزود: برای تحقق این مهم کار داریم و باید در حوزه‌هایی خودمان را به سینمای مستند جهان نزدیکتر سازیم.
مثلا در روایت باید بتوانیم شکل متفاوت تولید کنیم؛ شکل‌های روایتی ما متاسفانه نوآورانه نیست و این ضعفی است که باید برایش چاره اندیشید.
وی ادامه داد: موضوع دیگر فرم است یعنی فرم فیلم‌های ما هنوز اشکالات جدی دارد. در سالهای اخیر اتفاقات خوبی در سینمای مستند افتاده است که البته کافی نیست و باید از فرم‌هایی که در گذشته وجود داشته استفاده بهینه کرده اما از آنان عبور کنیم و به شکل‌های جدید برسیم. ما هنوز در حال تقلید از فرم‌های گذشتگانمان هستیم. دنیا روایت و فرم و ساختار نگاهی جدیدی را اتخاذ کرده است و ما باید این موارد را یاد بگیریم.
با توجه به موضوعات خوبی که داریم اگر از روایت و فرم به خوبی بهره بگیریم، می‌توانیم در سینمای مستند جهان حرفی برای گفتن داشته باشیم. یکی از مشکلات ما این است که مستندهای روز دنیا را نمی‌بینیم و به همین دلیل در اشکال گذشته خودمان گیر کرده‌ایم.
جشنواره سینما حقیقت باید آینه‌ای از سینمای مستند باشد
این کارگردان مستندساز در انتها و در پاسخ به این پرسش که روند جشنواره سینما حقیقت را از آغاز تا به امروز چگونه می‌بیند، گفت: ما به جشنواره‌ای چون جشنواره سینما حقیقت در فضای سینمای مستند نیاز داشتیم و راه اندازی این جشنواره اتفاقی خوب و درست بود که بتوانیم در یک زمان و موقعیت خاص فیلم‌های مستندمان را ارائه کنیم و فیلم‌های مستند متفاوتی را ببینیم.
پیش از جشنواره سینما حقیقت بخش مستند در جشنواره‌های دیگر وجود داشت که عمدتاً بخشی کمرنگ بود و قبل از آن جشنواره مهمی با نام جشنواره کیش در سینمای مستند داشتیم که کامران شیردل راه انداخته بود که آن هم برای سینمای مستند ما جشنواره‌ای مهم بود که زمینه‌ای شد برای راه اندازی جشنواره سینما حقیقت.
وی ادامه داد: یا حتی جشنواره‌ای مانند یادگار که در حوزه‌های سینمای مستند کار می‌کردند و توانستند با سینمای مستند ارتباط خوبی برقرار کنند؛ در نهایت اوج همه این رویدادها جشنواره سینما حقیقت بود.
اما جشنواره سینما حقیقت امروز دچار مسائلی شده است؛ به این معنی که امروز بسیاری از فیلم‌های مستند مستقل با نگاهی متفاوت را در سینما حقیقت نمی‌بینیم. این‌ها در جشن مستقل خانه سینما ارائه می‌شوند و اکران زیادی ندارند اما سینما حقیقت محدودیت زیادی در نوع فیلم‌ها ایجاد کرده و دچار سانسور شده است.
جعفری تاکید کرد: جشنواره سینما حقیقت هرچه جلوتر رفته، این سانسور بیشتر شده است یعنی واقعاً نمی‌توانید همه دیدگاه‌ها و نگاه‌های مختلف در سینمای مستند ایران را در جشنواره سینما حقیقت ببینید. این اتفاق خوبی نیست و مسئولان ما در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و رده‌های دیگر باید اجازه دهند که فیلم‌های مستند مستقل بتوانند در این جشنواره ارائه شوند. در سالهای گذشته شاهد بودم که فیلم‌هایی که بسیار خوب بودند اما در جشنواره سینما حقیقت به دلیل تیغ برنده سانسور طرد یا رد شدند.
وی تصریح کرد: ضمن این که جشنواره سینما حقیقت که اتفاق بسیار مهمی در سینمای مستند ما است، باید خودش را به سمت فیلم‌های مستقل و متفاوت (در فرم، محتوا و موضوع) سوق دهد تا آیینه‌ای از سینمای مستند ما باشد. اگر این جشنواره مهم بدل به یک آینه شود می‌تواند، نگاه‌ها و سلیقه‌های جدید را انعکاس دهد.