حجت الاسلام عبدالحسین خسروپناه در گفت و گو با خبرنگار معارف ایرنا از علامه حسن زاده آملی به عنوان خواجه نصیرالدین طوسی قرن پانزدهم قمری یاد کرد و گفت: مرحوم علامه حسن زاده شباهت های فراوانی از نظر جامعیت در معقول و منقول با خواجه نصیر دارد. مثلا خواجه نصیر یک فقیه، فیلسوف، عارف، طبیب، ریاضی دان و استاد هیات بود، علامه نیز در همه این علوم تسلط داشت. اگر خواجه نصیر، هم سلوک نظری و هم سلوک عملی داشت، علامه نیز اینگونه بود.
وی افزود: در سال ۶۸ کتاب قانون بوعلی را مطالعه می‌کردم و چهارشنبه‌ها خدمت علامه می رسیدم و سوال های طبی مربوط به کتاب قانون را از علامه می پرسیدم و تسلط وی در علم طب برای من آشکار بود که چقدر با دقت پاسخ می داد.
این استاد فلسفه و حکمت ادامه داد: در عصر ما نمونه ای همانند علامه حسن زاده وجود ندارد. وی حتی بر علوم غریبه مسلط بود. یعنی در علوم غریبه و مقابله با تسخیر جنی و شیاطین توان بالایی داشت و حتی می‌توانست با ذکرهای درونی یعنی بدون اینکه ذکر را بر زبان جاری کند، شیاطین جنی را از محیطی که لانه کرده بودند، دور کند.
علامه حسن زاده جامع سلوک نظری و عملی بود
خسروپناه ادامه داد: همانگونه که در پیام علامه عبدالله جوادی آملی آمده، بعضی از سالکان سلوک معرفتی دارند و برخی دیگر سلوک عملی دارند. مثلاً در زمان ما آیت الله سید حسین یعقوبی قائنی بیشتر سلوک عملی داشت و برخی بزرگان بیشتر، سلوک معرفتی و نظری دارند. علّامه حسن‌زاده جامع سلوک نظری و عملی بود. یعنی در سلوک نظری عالی ترین درجات حکمت و عرفان نظری را طی کرده بود و از توان بسیار بالایی برخوردار بود و در سلوک عملی ریاضت های فراوانی می کشید و در ماه های رجب، شعبان و رمضان روزه های متصل می گرفت و اربعین های فراوانی داشت که نشان از سلوک عملی وی بود.
رئیس سابق موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران با اشاره به ارتباط علامه با مرحوم علامه سید محمدحسن الهی طباطبایی گفت: مرحوم الهی برادر علامه طباطبایی صاحب المیزان بود و جزو شاگردان خاص مرحوم سید علی قاضی طباطبایی به شمار می رفت و لذا سلوک عملی را کاملا رعایت می کرد و دستورالعمل های اربعینی داشت. یعنی ۹ اربعین مستمر را باید انجام می داد و علامه حسن زاده همه این راه ها را طی کرده بود.
شخصیتی کم نظیر در مردمداری
این استاد حوزه افزود: علامه حسن زاده هم مدرس، هم محقق و هم مصححی جامع بود. بعضی از بزرگان مدرس قوی هستند، برخی در تحقیق قوی و برخی مصحح آثار کهن هستند ولی علامه حسن زاده بین این سه را جمع کرده بود. یعنی هم آثار ماثورات بسیار بزرگی را در علوم مختلف تصحیح کرده بود، هم تالیفات متعددی داشت و هم مدرس توانمندی بود که توانسته بود شاگردان ممتازی را تربیت کند.
وی از مردم داری علامه سخن گفت و افزود: علامه حسن زاده بین عالی ترین درجه علم و تقوا از یک طرف و مردم داری از طرف دیگر را جمع کرده بود. علامه کاملاً مردمدار بود و مردم آمل به وی علاقه خاصی داشتند و همیشه به روستای ایرا می رفت و می گفت ما تابستان ها به ایران بدون نون می رویم. لذا با توده مردم ارتباط قوی داشت و رفتار متواضعانه و فروتنانه وی باعث شده بود محبت قلبی خاصی در دل مردم به ویژه مردم آمل نسبت به وی ایجاد شود و از او شخصیت کم‌نظیری بسازد.
فعالیتی به اندازه یک پژوهشگاه
خسروپناه با اشاره به انتشار ۱۹۰ اثر از علامه حسن زاده گفت: کتاب هایی مانند الهی نامه، رساله لقاء الله، شرح فصوص الحکم، تصحیح رساله مکاتبات، تصحیح و تعلیق شرح فصوص خوارزمی، رساله رویا، ۱۰۰ کلمه، هزار و یک نکته، هزار و یک کلمه، دروس معرفت نفس، فصل الخطاب فی تحریف الکتاب رب الارباب و حتی در حوزه رجال تالیفاتی از این استاد ذوفنون منتشر شده و نکته جالب این است که علامه تمام این آثار را به تنهایی نوشته است. یعنی نه موسسه ای داشته و نه شاگردانش به او کمک کردند. بلکه خودش به تنهایی یک پژوهشگاه بود.
وی با اشاره به جایگاه علامه حسن زاده در میان اساتید دانشگاه ها گفت: اساتید فراوانی در کشور علامه را می شناختند و با وی در ارتباط بودند ولی علامه در ۱۵ سال اخیر به ویژه بعد از وفات همسرش، دچار کسالت هایی شد و ظهور و نمودی نداشتند و حتی تدریس های استاد تعطیل شد.
این استاد فلسفه تاکید کرد: شاگردان وی باید بیش از این تلاش می کردند و به معرفی استاد می پرداختند و مراکز دانشگاهی باید علامه را معرفی می‌کردند. یعنی همانگونه که علامه طباطبایی و آثار وی در دانشگاه ها معرفی شد و امروزه تا حدودی او را می شناسند، شایسته است شاگردان علامه حسن زاده نیز تلاش کنند تا شخصیت و آثار وی به خوبی معرفی شود. البته قلم وی بسیار ادیبانه بود چون خودش استاد ادبیات بود و شاید نسل فعلی با این نثر نتواند به خوبی ارتباط برقرار کند و لازم است مباحث علامه به زبان دانشگاهی تدوین شود.
علامه حسن‌زاده آملی در ۱۳۰۷ خورشیدی در قریه ایرا بخش لاریجان شهرستان آمل دیده به جهان گشود. در ۶ سالگی به مکتب‌خانه رفت، علاقه وی به درس و قرآن تا اندازه ای بود که در خردسالی تمام قرآن را به خوبی یاد گرفت. وی تحصیلات ابتدایی را در مدرسه روحانی (حوزه علمیه) را در محضر روحانیونی همچون؛ محمد آقا غروی، عزیزالله طبرسی، شیخ احمد اعتمادی، عبدالله اشراقی و ابوالقاسم رجایی فرا گرفت. سپس به تهران آمد و در مدارسی چون مبارک حاج ابوالفتح و مدرسه مبارک مروی به فراگیری دانش پرداخت و نزد حاج میرزا ابوالحسن شعرانی طهرانی در حدود ۱۳ سال به تربیت و تعلیم پرداخت و فنونی را از قبیل علوم منقول، معقول، تفسیر، کتب قرائت و تجوید، کتب ریاضی و نجوم، تعلیم کتب مختلف و استخراج تقویم نجومی کسب کرد که تعلیمش چهار سال طول کشیده بود. حسن زاده آملی در ۲۲ مهر ۱۳۴۲ خورشیدی به قم رفت و در آنجا تحصیلات حوزوی خود را به پایان رساند.
این عالم و فیلسوف برجسته و شهره جهان اسلام که به زبان‌های فرانسوی و عربی نیز مسلط بود. آثار بسیاری در فلسفه، عرفان، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی دارد، همچنین برخی از مهم‌ترین آثار فلسفی و عرفانی چون اشارات، شفا و شرح فصوص الحکم را تصحیح کرده و بر آنها شرح و حاشیه نگاشته است. به باور حسن‌زاده آملی، فلسفه و عرفان اسلامی در مسیر واحدی است و دین، فلسفه و عرفان، با هم هماهنگ است. او ادعای یونانی‌بودن فلسفه اسلامی را نادرست می‌داند؛ به این دلیل که فیلسوفان مسلمان، اندیشه‌های فلاسفه پیش از اسلام را عمق بخشیده و پخته‌اند. به گفته یکی از شاگردان وی، حسن‌زاده بیشترین تأثیر را از ملاصدرا و ابن عربی گرفته است.
از جمله آثار فلسفی وی می توان به الاصول الحکمیه، الحجج البالغه علی تجرد النفس الناطقه، النور المتجلّی فی الظّهور الظّلّی، ترجمه و تعلیق الجمع بین الرّأیین، ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات، تصحیح و تعلیق شفا، تصحیح و تعلیق اشارات، تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام، تقدیم و تعلیق راسله اتحاد عاقل به معقول، دررالقلائد علی غررالفرائد، دروس اتحاد عاقل به معقول، رساله اعتقادات، رساله العمل الضابط فی الرّابطی و الرابط، رساله‌ای در اثبات عالم مثال، رساله جعل، رساله رؤیا، رساله مثل، رساله نفس الأمر و... اشاره کرد.
در حقیقت باید نگاشته‌های این عالم فرزانه را به پنج دسته: تألیف مستقل، شروح، حواشی و تعلیقات، تصحیح آثار دیگران و رسالات تقسیم کرد. یکی از نخستین آثار وی تصحیح و اعراب گذاری و تحشیه نصاب الصبیان است. ایشان همچنین علاوه بر این آثار، اشعار اثرگذار و جذاب به زبان طبری و فارسی در قالب دیوانی از خود برجای گذاشته است.
علاوه بر تالیف و نگارش کتاب های گوناگون، وی حدود ۱۷ سال به تدریس ریاضیات و هیات مشغول بود. حسن‌زاده پس از سکونت در قم، ۱۴ دوره شرح منظومه، ۴ دوره اشارات، یک دوره اسفار اربعه و ۴ دوره شرح فصوص قیصری را تدریس کرده است. شرح تمهید و مصباح الانس نیز از جمله دیگر تدریس‌های او است.
سرانجام این عالم فرهیخته پس از سال‌ها مجاهدت علمی در سوم مهر ۱۴۰۰ خورشیدی در ۹۳ سالگی و بر اثر نارسایی شدید قلبی دیده از جهان فروبست. آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری در پیامی نوشتند: این روحانی دانشمند و ذوفنون از جمله‌ی چهره‌های نادر و فاخری بود که نمونه‌های معدودی از آنان در هر دوره، چشم و دل آشنایان را می‌نوازد و توأماً دانش و معرفت و عقل و دل آنان را بهره‌مند می‌سازد. نوشته‌ها و منشأت این بزرگوار منبع پر فیضی برای دوستداران معارف و لطائف بوده و خواهد بود.
پیکر آن عالم ربانی روز اربعین در شهرستان آمل تشییع و روز گذشته (سه شنبه) ششم مهرماه در روستای ایرای لاریجان به خاک سپرده شد.