سیاوش جمالی کارگردان و مستندساز در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا، در تشریح این مطلب که رسالت یک مستندساز در مقابل مسائل اجتماعی و فرهنگی که در ایران در جریان است، چیست و این رسالت تا چه اندازه در سینمای ایران برآورده شده، بیان کرد: با این که الزاما برای رده شغلی مستندسازان رسالت یا آرمانی بزرگ را تعریف کنیم، موافق نیستم و شاید باید گفت کسانی که دغدغه های مختلفی دارند می توانند در عرصه های مختلف هنری کار کنند نه این که لزوما رسالتی داشته باشند.
وی ادامه داد: کسی که فیلم می سازد یا کار هنری انجام می دهد حتما باید رسالتی داشته باشد؛ چنانچه پرداختن به دغدغه های اجتماعی موجود بسیار مهم است و غالب مستندسازان ادعای چنین دغدغه هایی را دارند.
بسیاری از معضلاتی که در جامعه امروز می بینیم در سینمای مستند جای کار بسیار دارد و اگر سینمای مستند جهان را هم دنبال کنیم می بینیم که جشنواره های مهم دنیا دغدغه های مهم زیست جهانی، اجتماعی، تاریخی و... را مطرح می کنند و این موضوعات به خودی خود در ذات سینمای مستند وجود دارد.
جمالی در پاسخ به این پرسش که تا چه اندازه می توان از مستند برای هدایت و ارتقای کیفیت فرهنگ یک جامعه بهره گرفت و این موضوع چه مولفه هایی را می طلبد، تاکید کرد: نباید اسیر این موضوع شویم که سینمای مستند می تواند بسیار زیاد در این راستا موثر باشد، همچنان که نمی توانیم منکر اثرگذاری آن شویم و این گونه فکر کنیم که اصلا کمکی نمی کند.
موافقم که آن قدری که باید به اثرگذاری سینمای مستند در ارتقای کیفیت فرهنگی جامعه، پرداخته شود، توجه نشده است و سینمای مستند می توانسته در بسیاری از موارد کمک کننده باشد و اما این اتفاق نیفتاده است.
وی ادامه داد: بسیاری مستندسازان به صورت خودجوش به سراغ برخی موضوعات می روند و بعضا دچار مشکلاتی در تامین بودجه می شوند. بسیاری موضوعات و معضلات اجتماعی مورد توجه و پردازش در مستند قرار می گیرند اما دیده نمی شوند.
مثلا با احترام به تمام جشنواره های داخلی باید سوال کنیم نهایت دیده شدن آثار در این رویدادها چقدر است و اساسا مهم نیست مثلا چند میلیون نفر اثری را دیده باشند زیرا در نهایت تعداد آدم هایی که در چنین فضایی آثار را می بینند (در مقایسه با جمعیت جامعه)، محدود است و پس از آن چقدر این آثار در سایر فضاهایی چون وی او دی و ... دیده می شوند؟ و تا چه اندازه حمایت های مختلف از آنان صورت گرفته است.
مشکل ارائه در سینمای مستند ایران جدی است
کارگردان مستند فریاد رو به باد (۱۳۹۷) تصریح کرد: موضوع دیگر این است که این مستندساز چقدر توانسته است به لحاظ کیفیت هنری اثری مقبول را تولید کند؟
در نهایت تعداد مستندهایی که بتوانیم بگوییم دیده شده و فرهنگ را در مورد موضوعی خاص ارتقا دهند، بسیار محدود و انگشت شمار هستند.
جمالی توضیح داد: در برخی موارد خود ما مستندسازان هم دچار نوعی توهم می شویم که با ساخت یک فیلم چه اتفاقات شگرفی قرار است که بیفتد. ولی موضوع این است که نه باید فکر کنیم که اتفاق بسیار بزرگی قرار است رخ دهد و نه باید فکر کنیم که هیچ اتفاقی قرار نیست که به وقوع بپیوندد. یعنی بدانیم سهم ما از اثرگذاری با تولید یک مستند چقدر است و فهم این موضوع بسیار مهم است.
سریال مستند Making a Murderer تولید آمریکا (مستندی که داستان زندگی واقعی استیون اوری را روایت می کند. مردی که مظنون اصلی در یک جنایت وحشتناک است. استیون اوری به ۱۸ سال زندان محکوم شده بود که پس از گذشت این سال ها ،با بررسی مدارک مشخص شد که او بی گناه است) مثال خوبی در مورد جریان سازی یک مستند است؛ ادعای این مستند این است که فردی محکوم به حبس ابد است اما طبق روندی که در این داستان میبینیم احتمال قریب به یقین اشتباهی حبس ابد خورده است. این فیلم را بسیاری دیده اند و اکنش های بسیاری را برانگیخته است اما هنوز آن آدم در زندان است.
وی افزود: از سوی دیگر مستند خط باریک آبی The Thin Blue Line فیلمی مستند به کارگردانی ارول موریس است که در سال ۱۹۸۸ منتشر شد. این فیلم داستان رندل دیل آدامز، مردی را به تصویر می کشد که به جرم قتل‌مرتکب‌نشده، متهم به حبس ابد است. پروندهٔ آدامز بازبین و حدود یک سال پس از توزیع فیلم از زندان آزاد شد.
این مستندساز تاکید کرد: در برخی موارد یک مستند اثرگذاری ای بیش از تصور سازنده اش دارد و در برخی از موارد چنین اتفاقی رخ نمی دهد. ولی مستندساز باید بتواند کار فرهنگی و هنری‌اش را با دغدغه های کمتر از لحاظ مالی انجام دهد و سپس توانایی پخش اثر را داشته باشد.
یعنی در جاهایی می بینیم این موارد هنوز رخ نداده و بسیاری مستندهای خوبی که در جشنواره سینما حقیقت جایزه گرفته اند و فیلم های مهمی بوده اند، بسیار به سختی پیدا می شوند و می شود آنها را تماشا کرد و این یکی از معضلاتی است که در نمایش و دیده شدن آثار مستند ایران وجود دارد. در نهایت این آثارِ خوب، آن قدری که باید دیده نمی شوند.
وقتی به مستندهای دنیا و سازمان های حمایت کننده آنان نگاه می بینیم که بخشی وجود دارد که در مورد تاثیر و میزان اثرگذاری این مستند از شما سوال می کنند؛ یعنی اگر قرار است شما مستندی را دوسال دیگر بسازید و امروز شروع به ساخت کرده اید از شما سوال می شود که این مستند قرار است که چه تاثیری بگذارد و شما باید جامعه هدف مخاطب این مستند را تا حدودی تعیین کنید.
در حقیقت با طرح این موضوعات می خواهند بدانند شما چقدر روی این موضوع فکر کرده اید و اساسا آنان تا چه اندازه می توانند به شما کمک کنند.
جمالی یادآور شد: با طرح این موارد می خواهم به این نتیجه برسم که در اینجا و به دلیل موارد متعددی که وجود دارد، صرف مستندساز مقصر نیست. بلکه نهادهای بیرونی در تولید و پخش آثار مستندسازان اثری تعیین کننده دارند.
وی ادامه داد: سال پیش الکس گیبنی (Alex Gibney) در مستندی به نام کاملا تحت کنترل Totally Under Control این موضوع را تعقیب می کرد که کره جنوبی و آمریکا چگونه با کرونا مواجه شدند؛ دو هفته پیش از این که انتخابات ریاست جمهوری آمریکا آغاز شود، فیلم به صورت گسترده ای در آمریکا و کل دنیا پخش شد و افتضاحی سیاسی برای تیم (دونالد) ترامپ، رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا، بود که خلاها و کاستی هایشان در مواجه با کرونا را نشان می داد؛ تولیداتی از این دست این موضوع را نشان می دهد که در این جوامع فهم این که کی و چه زمانی باید مستندی را ساخت و پخش کرد، بسیار عمیق و اثرگذار است.
در این جوامع در برهه ای حساس از فردی چون گیبنی که اسکار و سابقه جنجالی بودن از منظر سیاسی دارد، می خواهند چنین اثری را تولید کند و نتیجه این که فیلم اثر خودش را می گذارد و علاوه بر دیده شدن خروجی تغیردهنده ای را به همراه دارد.
این کارگردان توضیح داد: در ایران به جز مشکلاتی چون تامین بودجه و غیره، مشکل ارائه داریم؛ در حقیقت خیلی توجه نمی‌کنیم فیلم ها تا چه اندازه می توانند اثرگذار بوده و در جامعه برد داشته باشند. باید به این موضوع برسیم که ارائه بیشتر مستندها و بیشتر دیده شدن مستندها برای آدم ها اثرگذار است. اهالی مستند و فعالان این حوزه باید در این باره حرف بزنند. باید در مورد اثرگذاری مستند در دنیا صحبت کرد و این که در سال‌های اخیر مستند آتش در دریا (آتش در دریا به ایتالیایی: Fuocoammare اثر جانفرانکو رزی فیلمی در ژانر مستند است که در سال ۲۰۱۶ منتشر شد؛ این فیلم توانست خرس طلایی جشنواره بین‌المللی فیلم برلین را از آنِ خود کند.) در برلین جایزه اصلی را گرفت، نشان می دهد که مستند در جهان امروز چه جایگاهی دارد.
سرمایه‌گذاری در سینمای مستند ورای بحث پولی است
این مستندساز در ادامه و در پاسخ به این پرسش که چه رویکردی را می توان برای ورود و استقبال سرمایه گذاران (خصوصی و دولتی) در تولید سینمای مستند اتخاذ کرد، گفت: در مورد مستند totally under control که پیشتر به آن اشاره کردم یکی از موضوعاتی که به دیدن شدن این فیلم کمک کرد تبلیغات وسیعی بود که این مستند پیش از پخش داشت؛ یعنی تریلرهای متعددی از آن پخش شد که بسیار پربازدید بود.
متاسفانه در ایران بسیاری سرمایه گذاران به بحث سرمایه گذاری در سینمای مستند دو دو تا چهارتا نگاه می کنند که آورده این سرمایه گذاری برایشان تا چه اندازه خواهد بود؛ در حالی که در بسیاری از موارد خروجی سرمایه گذاری بر کالاهای فرهنگی لزوما پولسازی نیست و تغییر فرهنگی است و تغییر تفکر مدنظر است که لزوما با پول قابل سنجش نیست.
وی افزود: بسیاری مستندهایی که در این سال‌ها از طریق شبکه های فارسی زبان پخش و در ایران دیده شد، هزینه زیادی نداشت اما فکر آدم ها را عوض کرد. اگر به سرمایه گذاران این موضوع توضیح داده شود که قرار نیست به صورت ریالی سود کنید و قرار است تا بدین سبب فکری را عوض کنید که میلیاردها هزینه آن است، بسیار مهم است.
در تولیدات سینمای مستند ما نوسان وجود دارد
جمالی در انتها و در پاسخ به این پرسش که روند کیفی جشنواره سینما حقیقت را از آغاز تا به امروز چگونه می بیند، با اشاره به این مطب که از سال ۹۲ وارد حوزه مستند شده است، یادآور شد: در بحث از کیفیت جشنواره سینما حقیقت باید به این موضوع توجه کرد که در بعضی موارد می بینید که فیلم هایی که امسال ساخته شده، از سال گذشته ضعیف تر است و سال بعد بهتر هستند یعنی سینمای مستند دارای روندی است که نمی شود گفت سال به سال بهتر می شود و یا سال به سال ضعیف تر.
در تولیدات سینمای مستند نوسانی وجود دارد. جشنواره سینما حقیقت مسابقه ای است که مستندسازان بسیار تمایل به حضور در آن دارند و تلاش می کند آدم های روز دنیا را به ایران بیاورد و کارگاه هایی را برگزار کند. همین موارد باعث جنب و جوشی بین فیلمسازان می شوند که بروند به سمت این که فیلم خود را در این رویداد نشان دهد و این خیلی مهم است که رویدادی مانند سینماحقیقت وجود دارد.
وی افزود: سینماحقیقت جشنواره معتبری است و رویدادهای کنار و حاشیه‌اش هم بسیار مهم هستند. به شخصه از علاقمندان جشنواره سینما حقیقت هستم و تلاش می کنم در ایام برگزاری آن همه روزها را حضور داشته باشم و فیلم ها را ببینم. ضمن این که دیدن سایر فیلمسازان هم باعث گرفتن انرژی خوبی از سوی آنان می شود.
سیاوش جمالی (۱۳۶۳) کارگردان و تهیه کنندهٔ مستند ورود به عرصه فیلمسازی مستند را با حضور در کلاس‌های فیلمسازی مهرداد اسکویی آغاز کرد و در سال ۱۳۹۴ به عنوان دستیار کارگردان در فیلم رؤیاهای دم صبح مشغول به فعالیت شد.
جمالی تهیه‌کننده فیلم سایه‌های بی‌خورشید به کارگردانی مهرداد اسکویی است. این فیلم به عنوان فیلم افتتاحیه مهمترین جشنواره مستند دنیا جشنواره بین‌المللی فیلم مستند آمستردام (ایدفا) در سال ۲۰۱۹ انتخاب شد و جایزه بهترین کارگردانی را از این جشنواره به دست آورد.
همچنین فیلم فریاد رو به باد که به کارگردانی مشترک وی و عطا مهراد در سال ۱۳۹۷ به نمایش درآمد موفق شد در بخش بین‌الملل دوازدهمین دوره جشنواره سینما حقیقت به عنوان بهترین فیلم نیمه بلند انتخاب شود؛ علاوه بر این، این فیلم مستند غزال طلایی بهترین مستند جشنواره فیلم پارسی استرالیا را به خود اختصاص داد و به عنوان فیلم افتتاحیه سی و ششمین دوره جشنواره کسل آلمان انتخاب شد.