به گزارش روز یکشنبه گروه فرهنگی ایرنا از فرهنگستان هنر، گروه تخصصی معماری و شهرسازی فرهنگستان هنر در سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۸، سلسله نشست‌هایی درخصوص معماری معاصر مساجد برگزار کرد و طی آن متخصصان امر، معماران و شهرسازان صاحب‌نظر به بیان ویژگیها، نمونه‌ها و تجربه‌های خود در مورد معماری مساجد پرداختند.
بر اساس این سلسله نشست‌ها، گروه معماری و شهرسازی فرهنگستان هنر بیانیه زیر را درباره معماری معاصر مساجد صادر و از سوی این فرهنگستان به دستگاه‌ها و سازمان‌های ذیربط ارسال شده است:
مسجد کلیدی‌ترین عنصر از مجموعه آثار معماری است که می‌توانیم در آینه آن تمامی تجربیات تاریخی دوران اسلامی را در عرصه معماری بنگریم. مساجد فقط مسجدبودن را نمایندگی نمی‌کنند، بلکه مفهومی از تمامیت تاریخ معماری ایرانی‌اند. امروزه با گم‌گشتگی و فراموشی نسبت به معماری گذشته دچار سردرگمی و آشفتگی در رویکردها، سیاست‌ها، برنامه‌ها و طرح‌های توسعه اماکن مذهبی، به‌ویژه معماری معاصر مساجد، شده‌ایم. بر خلاف دوران تکامل مسجد در یک پیوستگی تاریخی، امروز معماری مساجد معاصر رو به افول گذاشته و دچار ازجاکندگی شده است.
لذا امروزه بیش از هر زمان دیگری نیاز به شناخت عمیق و صحیح از معماری گذشته ایران‌زمین احساس می‌شود. واکاوی مفهوم مسجد در معماری ایران و تلاش برای تقرب به شالوده‌های فکری و نظری معماری ایرانی زمینه‌ساز تحولی شگرف در اندیشه‌ها، طرح‌ها و برنامه‌های مختلف مرتبط با توسعه و ارتقای کیفی معماری معاصر مسجد می‌شود.
فرهنگستان هنر با درک اهمیت و ضرورت توجه به این مهم با برگزاری نشستی تخصصی با عنوان «معماری معاصر ایران؛ مسجد و بناهای مذهبی» طی دو روز در ۲۶ و ۲۷ آذر ۱۳۹۳ و همچنین سلسله نشست‌های معماری معاصر مساجد در سال ۱۳۹۸ با هدف بررسی و تحلیل تجارب، رویکردها و نظریه‌های مرتبط با معماری مسجد و هم‌اندیشی با صاحب‌نظران، به یافته‌اندوزی از این اقدام پرداخته و نتیجه حاصل را در بیانیه زیر مدون کرده است.
فرهنگستان هنر ضمن ابراز نگرانی از روند کنونی و چالش‌های پیشِ رو در دست‌یابی به معماری در شأن و جایگاه این تمدن عظیم، بر اصلاح رویکردها، سیاست‌ها و فرایندهای طراحی و اجرای مساجد در دوران کنونی تأکید می‌کند. به‌رغم تلاش‌های ارزشمند صورت‌گرفته در تهیه و تدوین دستورالعمل‌ها، ضوابط و آیین‌نامه‌های مرتبط و همچنین مستندات ارزشمند در شناخت و معرفی معماری ارزشمند گذشته مساجد، همچنان روند تنزل کیفی ساخت و بحران هویت ادامه دارد و بر شدت آن نیز افزوده شده است.
آسیب‌شناسی وضعیت کنونی بیانگر تاثیر علل و عوامل مختلفی است؛ ازجمله چیرگی مؤلفه‌های کمّی در نظام برنامه‌ریزی و بی‌توجهی به عوامل کیفی در سیاست‌گذاری و طراحی، کالایی‌شدن ساختمان، تسلط بازار زمین و املاک بر فرایند توسعه، الگوبرداری نادرست و ترویج معماری بی‌هویت در ساخت مساجد و عناصر و اجزای آن، و همچنین تخریب و نابودی ثروت‌های تاریخی فرهنگی به‌جامانده از گذشته که خود چراغ راهی برای آینده ما بوده‌اند.
اما فقر دانش نظری و فقدان بینشی شکل‌گرفته بر پایه بازخوانی صحیح معماری گذشته ضمن توجه به ضرورت‌ها و ظرفیت‌های معاصرسازی معنا و عملکرد و کالبد مسجد، تأثیرگذارتر از دیگر نیروهای مخرب ذکرشده است. فرهنگستان هنر بر این باور است که تغییر نگرش به معنا و مفاهیم معماری بر پایه نظریه‌ای برخاسته از بازخوانی بینش عرفانی معمار ایرانی، زمینه‌ساز تشکیل دستگاه فکری به‌عنوان پشتوانه تغییرات لازم در سیاست‌ها، برنامه‌ها و اسناد راهنما در فرایند طراحی و ساخت مساجد معاصر می‌شود. مُفاد بندهای مشروح زیر، برگرفته از اندیشه‌ورزی‌ها و آرا و نظرهای مطرح در نشست‌ها و جلسات تخصصی، بیانگر اصول راهنمایی برای دست‌یابی به چنین دستگاه نظری است:
غلبه کارکردهای دنیوی مسجد
نخستین رکن کارکردی و نقش کلیدی مسجد جایگاه برپایی نماز، نیایشگاه و عبادتگاه بوده است که با دگرگونی‌ها در کارکرد مسجد، دیگر عملکردهای جنبی، به‌ویژه مکان اجتماع، بر نقش اصلی این مکان مقدس مستولی شده است. در یک قرن اخیر جابه‌جایی این دو نقش، شاهدی بر غلبه کارکردهای دنیوی این مکان مقدس است. بازگشت به نقش مسجد، به‌عنوان جایگاهی برای یاد خدا و برگزاری نماز، همان‌گونه که در آیات گوناگون بر این نقش تأکید شده (برای نمونه آیه ۱۱۴ سوره بقره)، ضروری است.
درک صحیح از سنت و رابطه «صورت و معنی» یا «ظاهر و باطن» در معماری، در مراتب مختلف، زمینه‌ساز تقرب به معماری باهویت می‌شود که در آن نه اثبات معنا به‌منزله از اعتبارانداختن فواید ظاهری است و نه کشف فواید کالبدی و کارکردی و زینت‌های آن به معنای نفی فواید باطنی و معانی نهفته برای مراتب عالی وجود آدمی است. این هم‌پیوندی در رابطه‌ای همگن بین ساختار و فرم و عملکرد شکل می‌گیرد.
مسجد، به‌واسطه نسبت معنوی و ارتباط ملکوتی با کعبه، از حیث اسلوب معماری از همان الگویی تبعیت می‌کند که کعبه و عرش بر مبنای آن ساخته شده‌اند. به عبارت دیگر، نحوه سیر و سلوک نمازگزار در مسجد برابر با اعمالی است که در مناسک حج مقرر شده و کعبه نیز چون از صورت معنوی عرش تبعیت می‌کند، طرح بنای مسجد از نقشه‌ای آسمانی پیروی می‌کند.
ظهور نوساخته هایی بی هویت در معماری مسجد
معماری مساجد ایرانی بر پایه روندی تداومی تکامل یافته و به اوج خود رسیده است. بی‌توجهی به تداوم اصول معماری گذشته و انقطاع و یا گسست از این پیوستگی تاریخی باعث ظهور نوساخته‌هایی بی‌هویت، با عناصر و اجزایی ناهمگون و فاقد ارتباط معنایی با معماری بومی و گذشته تاریخی می‌شود. تداوم اصول معماری، به‌ویژه در معماری مساجد، یک اصل به شمار می‌رود.
معماری مسجد تجسمی از هماهنگی و نظم و آرامش طبیعت است که پروردگار آن را به‌مثابه خانه همیشگی مسلمانان برای عبادت تعیین کرده است. مسلمانان با نمازگزاردن، به تعبیری، به آغوش طبیعت بازمی‌گردند. این ارتباط درونی و بیرونی با طبیعت از ویژگی‌های قابل تأمل و توجه در معماری مسجد است.
سازمان فضایی و شکل و ساختار و همچنین عناصر و اجزای متشکله مسجد متناسب است با نقش و کارکرد آن در مقیاس‌های گوناگون محله‌ای، منطقه‌ای و شهری (مسجد جامع)، توجه به تفاوت‌های آشکار در هر یک از مقیاس‌های برشمرده‌شده، و پرهیز از تکرار و استفاده نابجا در هر یک از مساجد با مقیاسی متفاوت، موجب نابسامانی‌های قابل‌توجهی در ادراک و سلسله‌مراتب فضایی این مکان مقدس در شهر می‌شود.
مسجد، عامل سرزندگی اقتصادی و اجتماعی
مسجد کانون کارکردهای شهری محله‌ای و به عبارتی عامل اصلی سرزندگی اقتصادی و اجتماعی بافت شهری پیرامونی است. برقراری تعادل کارکردی و پرهیز از تسلط فعالیت‌های اقتصادی بر ساختار کارکردی این کانون فرهنگی مذهبی اصل شمرده می‌شود. ارتباط مناسب، هم‌نشینی متوازن و هم‌زیستی متعادل با عناصر و اجزای پیرامونی در یک هم‌پیوندی فضایی کارکردی بین مسجد و کارکردهای پیرامونی ضروری است.
در روند تکاملی معماری و ساخت مساجد، برخورداری از خلاقیت و فناوری‌های روز همواره سبب بروز خلاقیت‌ها در فضاسازی و شیوه برپایی این ساختار بوده است. معماری معاصر مسجد باید ضمن توجه به تداوم این سنت تاریخی، فناوری‌های نوین را به‌منظور بهره‌گیری از مطلوبیت‌های فضایی کارکردی به کار گیرد.
نور برجسته‌ترین ویژگی معماری ایرانی است، نه‌فقط به‌عنوان عنصری مادی، بلکه به‌مثابه تمثیلی از «وجود» و «خرد» الهی. درون مسجد گویی نور در صور مادی تبلور یافته و این صورت‌ها انسان مؤمن را به آیه نور در قرآن متذکر می‌شود. به‌کارگیری نور در تجسم این جوهر معنوی از ارکان ساختاری و فضایی مسجد شمرده می‌شود.
به منظور دست‌یابی به معماری منطبق با ویژگی‌های بستر رخداد اثر، برخورداری از ویژگی‌های بومی متأثر از اقلیم و جغرافیا و توجه به مؤلفه‌های مختص به هر زمینه‌ای، اعم از فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، در شکل‌دهی به سازمان و ساختار فضایی کارکردی اثر ضروری است.
ضرورت حفظ سادگی در مساجد
سادگی و شفافیت فضایی کارکردی عناصر و اجزای متشکله مسجد از ویژگی‌های تداوم‌یافته در روند تکاملی مساجد از ابتدا تا کنون بوده است. حفظ سادگی و برخورداری از شفافیت فضایی از اصول طراحی مساجد به شمار می‌رود.
ارتباط مساجد و هم‌پیوندی آنها با بافت شهری و هم‌نشینی دو ساحت مادی و معنوی، نظیر بازار و مسجد، از طریق تعریف حریم‌های حد واسط (مَفصل) و سلسله‌مراتب حضور از فضای زندگی روزمره به عرصه نیایش و عبادت از اصول برشمرده می‌شود.