خراسان شمالی که بحران های بزرگی همچون سیل و زلزله های بالای پنج ریشتری زیادی را در آرشیو بلایای طبیعی خود دارد، اکنون باید خطر بزرگ فرونشست زمین را هم به آن افزود؛ پدیده ای که در سکوت و آرام آرام می خزد و بیم آن می رود تا دشت های وسیع استان را ببلعد و اگر چاره نشود به بحرانی غیر قابل جبران تبدیل می شود.
این استان نیز به مانند دیگر استان های کشور از خشکسالی رنج می برد و میانگین بارش سالانه در خراسان شمالی ۲۶۰ میلیمتر است که این میزان به نسبت سال های قبل کاهش زیادی داشته که این رویه در سال های اخیر بی سابقه بوده و برآوردها درباره معضل فرونشست زمین در این خطه از شمالشرق کشور حاوی هشدارهایی جدی است.
اکنون ۱۱ دشت استان متاثر از خشکسالی در جدال با بی آبی قرار دارند و تغییر اقلیم و برداشت آب از سفره‌ها و آبخوان‌های زیرزمینی چهار دشت را در موقعیت ممنوعه بحرانی قرار داده که این دشت ها شامل دشت شیروان-فاروج، دشت اسفراین، دشت جاجرم و دشت صفی آباد است و چهار دشت استان نیز ممنوعه است که شامل دشت های بجنورد، سملقان، شوقان و رباط است که زمینه فرونشست زمین نیز در این دشت ها فراهم است.
اما خشکسالی و به تبع آن فرونشست می تواند بر اقتصاد مردم این منطقه نیز تحت تاثیز قرار دهد چرا که کشاورزی مهم ترین بخش تولیدی این استان است و اشتغال ۳۶.۴ درصد مردم منطقه در کشاورزی تامین می شود و از این لحاظ با سایر نقاط کشور که در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارد متفاوت است و در این راستا اثر مخرب پدیده فرونشست بر تخریب زمین‌های کشاورزی باید در این استان مورد توجه قرار گیرد.
اگرچه کشاورزی بعنوان پیشران اقتصادی منطقه مشهود است، ولی همچون لقمه ای در گلوی اقتصاد استان گیر کرده و حدود ۹۰ درصد آب استان توسط بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد که نیاز به سیاستگذاری فراتر از حل بحران فرونشست را دارد.
طبق اعلان شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی؛ کاهش ۴۰ سانتی متر در سال سطح آب های زیرزمینی در این استان منجر به پدیده فرونشست و شکاف زمین در دشت های شیروان و اسفراین و جاجرم شده است و همچنین دشت های اسفراین و جاجرم به علت افت سطح آب زیرزمینی با مشکل حمله آب شور به آب های شیرین مواجه است که موجب شوری آب در برخی از قسمت ها شده است.
با توجه به اهمیت مسئله فرونشست، سازمان نقشه‌برداری کشور به‌عنوان متولی پایش تغییرات هندسی پوسته زمین در کشور با استفاده از تکنیک تداخل سنجی راداری و شبکه‌های مبنایی موجود مطالعه فرونشست دشت‌ها و مناطق مختلف کشور را در اولویت کاری خود قرار داده است و بر اساس آخرین پردازش‌های انجام شده این سازمان شهرهای اسفراین، سنخواست، جاجرم، فاروج، قاضی و شیروان در این استان دچار فرونشست شده اند.
بر اساس آخرین پردازش‌های انجام شده سازمان نقشه برداری کشور در استان خراسان شمالی، مناطقی به وسعت ۴۰۰ کیلومترمربع در اطراف شهرهای اسفراین و سنخواست دچار فرونشست با بیشترین نرخ ۶.۶ سانتی متر در سال می‌باشد.
همچنین شهرهای فاروج با بیشینه نرخ ۷.۵ سانتی متر درسال، جاجرم ۸.۵ سانتی متر درسال، قاضی ۹.۵ سانتی متر درسال دچار فرونشست شده اند و توجه به موقع به پدیده فرونشست و مدیریت بهینه بهره وری از آبهای زیر زمینی منطقه به منظور توسعه پایدار استان می بایست مورد توجه قرار گیرد.
در یکی از تعاریف، فرونشست عبارت است از فروریزش و یا نشست سطح زمین که به علت های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می دهد و عوامل متعددی از انحلال خاک، آب شدگی یخ ها و حرکت آرام زمین تا خروج گدازه ها، عملیات انسانی نظیر معدن کاری یا ساخت تونل، برداشت گسترده آبهای زیرزمینی و نفت در فرونشست زمین موثر است.
مدیرعامل شرکت آب و منطقه ای خراسان شمالی پیشتر اضافه برداشت آب های زیرزمینی و کاهش نزولات آسمانی را علت اصلی فرونشست زمین در این استان عنوان کرده است که میزان بارندگی سالانه و نحوه برداشت آب های زیرزمینی در این استان این نظریه را تایید می کند. کنترل برداشت آب از چاه‌های مجاز و طرح تعادل‌بخشی آب چاه‌های مجاز کشاورزی از جمله طرح‌های سازمان آب منطقه‌ای برای کاهش فرونشست در این استان است.
روند برداشت آب های زیرزمینی در خراسان شمالی به گونه ای است که بر اساس اعلام شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی میزان چاه های غیرمجاز در این استان از چاه های مجاز بیشتر است و سه هزار و ۴۰۰ چاه مجاز در این استان ۴۵۰ میلیون متر مکعب آب برداشت می کنند، در حالی که حدود چهار هزار حلقه چاه غیرمجاز در استان برآورد شده که ۳۵ میلیون متر مکعب میزان برداشت این چاه ها است.
هر چند که کنترل برداشت آب از چاه‌های مجاز و طرح تعادل‌بخشی آب چاه‌های مجاز کشاورزی از جمله طرح‌های سازمان آب منطقه‌ای برای کاهش فرونشست در این استان است ولی روند این تعادل بخشی در این استان نیمه خشک به کندی پیش می رود و از ابتدای تشکیل استان از سال ۱۳۸۳ تاکنون حدود یکهزار و ۹۰۰ چاه غیرمجاز پُر شده است و از محل پر کردن این چاه ها ۲۶ میلیون متر مکعب آب صرفه جویی شده است.
این استان هر ساله با ۷۰ میلیون مترمکعب کسری آب زیرزمینی مواجه است و از ابتدای تشکیل استان تاکنون یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون مترمکعب میزان کسری مخازن آب های زیرزمینی است.
هر چند که برداشت غیرمجاز آب های زیرزمینی تهدیدی برای کشاورزی و روند رو به جلوی فرونشست زمین را تشدید می‌کند، به طور قطع نصب کنتور راهکار مناسبی برای کنترل برداشت از چاه های آب است که ۲۰ درصد از چاه های مجاز خراسان شمالی به کنتور مجهز نشده است و این رویه باید تا مسدود شدن چاه های غیرمجاز و نصب کنتور ادامه یابد.
همچنان که برداشت غیرمجاز از آبهای زیرزمینی پدیده فرونشست را در این خطه تشدید کرده ولی خشکسالی نیز در ادامه این روند بی تاثیر نبوده و بر اساس گزارش رسمی اداره کل هواشناسی خراسان شمالی حدود ۵۹ درصد از پهنه این استان دو میلیون و ۸۰۰ هزار هکتاری واقع در شمال شرق کشور درگیر خشکسالی و تحت تاثیر این پدیده است به طوری که بر اساس شاخص اس.پی.آی (ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺎرش اﺳﺘﺎﻧﺪارد شده) در بازه ۱۰ ساله تا پایان اسفند ماه سال گذشته، بیش از نیمی از مساحت استان تحت تاثیر خشکسالی قرار دارد.
هم اکنون ۱۳.۱ درصد از گستره استان درگیر خشکسالی بسیار شدید، ۱۳.۹ درصد تحت تاثیر خشکسالی شدید، ۱۶.۱ درصد خشکسالی متوسط و ۱۵.۶ درصد خشکسالی خفیف دارد و در بین هشت شهرستان این خطه شمالشرق کشور شهرستان های مانه وسملقان به عنوان قطب کشاورزی بیشترین پهنه تحت تاثیر از خشکسالی را دارد و پس از آن شهرستان اسفراین و راز و جرگلان درگیر با این پدیده شدند.
بررسی ها نشان می دهد که خشکسالی استان خراسان شمالی نه تنها باعث ایجاد تنش آبی در حدود ۳۰۰ روستا و چند شهر ایجاد کرد که حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از حجم آبدهی قنات ها را نیز کاهش داد به طوری که نیمی از مزارع کشاورزی این خطه شمال کشور را نیز خشکاند و هشت دشت از ۱۱ دشت این استان نیز در زُمره دشت های بحرانی قرار گرفتند و با تداوم این روند احتمال قطعی آب نیز در کنار خاموشی برق در استان به عنوان راهکار دم دستی تکرار خواهد شد.
طبق برآورد مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی،ادامه انتقال آب دریای عمان به دشت های تشنه استان بعنوان طرحی بنیادی دیگر در ریشه کن کردن خشکسالی و در نهایت پدیده فرونشست زمین موثر است اما اجرای کامل این طرح زمانبر است و در شرایط فعلی باید نسخه ای کوتاه مدت پیچیده شود.
بر اساس مطالعات صورت گرفته با اجرای طرح انتقال آب دریای عمان به شرق کشور، در مجموع امکان برداشت یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب از آب دریا فراهم شده است و در طرح اولیه استان سیستان وبلوچستان ۲۲۸ میلیون مترمکعب، خراسان رضوی ۱۱۰ میلیون مترمکعب و خراسان جنوبی ۶۰ میلیون متر مکعب از خروجی این آب سهم خواهند داشت.
استاندار خراسان شمالی پیشتر از موافقت استانداران منطقه پنج کشور از گنجاندن خراسان شمالی به عنوان یکی از استان‌های هدف طرح انتقال آب دریای عمان به شمال شرق کشور خبر داده بود، ولی به نظر می رسد که اجرای این طرح نیز زمانبر و اکنون بر روی کاغذ مکتوب است.
با این حال مسوولان شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی برداشت بیش از حد مجاز آب از چاه‌ها را یکی از عوامل پیشروی این پدیده می دانند، ولی مدیریت ناصحیح منابع آبی در استان به این مورد ختم نمی شود با اینکه کشاورزی بخش پیشران اقتصاد استان را تشکیل می دهد ولی الگوی غلط کشت در این حوزه باعث هدررفت حجم عظیمی از آبهای استان می شود و همین عامل دیگری از عوامل پایین آمدن سطح آبهای زیرزمینی و در نتیجه فرونشست زمین در دشت های جنوبی خراسان شمالی است.
هر چند که اصلاح الگوی کشت راهکاری مناسب برای نرنجاندن تن تشنه زمین است، ولی امسال در این استان ۶۰۰ هکتار برنج کشت شد و سبزیجات و صیفی جات که از محصولات آب بر استان است بیش از سهم سرانه استان تولید و به دلیل قابلیت انبارمانی مناسب در دیگر استان‌ها به فروش رسید.
آنچه که مسلم است؛ تاکنون اراده ای برای مقابله با فرونشست زمین در این استان وجود ندارد و باید هر چه زودتر این بحران آتی را باور کنیم و تمام نهادهای مسوول نیرو، جهاد کشاورزی، محیط زیست و نهادهای نظارتی استان برای کنترل این بحران خزنده عزمی جدی داشته باشند.