به گزارش ایرنا چهار اثر تاریخی از خراسان جنوبی به لحاظ شاخص‌های معماری با ارزش، در پرونده کاروانسراهای ایران نامزد ثبت جهانی شده‌اند که از این تعداد سه کاروانسرا در شهرستان طبس قرار دارد از جمله کاروانسرای چهل پایه که بین راه نایبند به راور قرار گرفته و از جذابیت خاصی برخوردار است.
ساخت کاروانسراها به عنوان آثار منحصر به‌فرد معماری، یادآور نیاکان هوشمند و هنرمند ماست که در جای جای این سرزمین پهناور ایران قرار گرفته‌اند و از جاذبه‌های گردشگری به‌ویژه برای گردشگران خارجی به شمار می‌روند.
کاروانسراها برای استراحت کاروان‌ها و مسافرانی ساخته شدند که در راه‌های باستانی و تاریخی رفت و آمد داشتند همچنین این بناها نقش مهمی در مبادلات اقتصادی و فرهنگی بین کشورها و تمدن‌های کهن ایفا کردند.
اغلب کاروانسراها در استان کویری خراسان جنوبی را می‌توان به صورت بنایی با ایوان‌ها، حیاط مرکزی، ایوانچه‌هایی بر گرد حیاط، تالارهای چهار گوشه حیاط و اتاق‌هایی در پس ایوانچه‌ها تصور کرد که به خوبی نیاز کاروان‌ها را در مدت استراحت موقت فراهم کرده است.
از میان ۲۳ کاروانسرای خراسان جنوبی که ثبت ملی شده، پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای سرایان، ده محمد، خان و چهل پایه شهرستان طبس مورد ارزیابی و بررسی ارزیابان سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) قرار گرفته و امید است با ثبت این آثار در فهرست یونسکو شمار آثار ثبت جهانی خراسان جنوبی به پنج مورد برسد.
ثبت جهانی آثار، منافع متعددی مثل جلوگیری از تخریب و حفاظت از آن، اعطای کمک‌های مالی، حفاظتی و اطلاعاتی برای حفاظت از اثر ثبت شده دارد و مسائل اقتصادی ناشی از ثبت‌های تاریخی از دیگر نتایج ثبت جهانی است.
هرگاه اثری، ثبت جهانی شود خود به خود به فهرست مقاصد گردشگری داخلی و بین‌المللی نیز افزوده می‌شود که به‌طور حتم ورود گردشگر می‌تواند فواید مالی زیادی داشته باشد.
کارشناسان معتقدند ثبت جهانی یک اثر تاریخی در افزایش احساسات ملی‌گرایانه و هویتی نیز بسیار اثرگذار است و ریشه‌دار بودن آن ملت را اثبات می‌کند.
کاروانسرای چهل پایه، مامنی برای زائران
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: یکی از کاروانسراهای نامزد ثبت جهانی، کاروانسرای چهل پایه در شهرستان طبس است که مرحله نخست مرمت آن پایان یافت.
علی شریعتی‌منش افزود: رباط چهل پایه در جنوبی‌ترین منطقه شهرستان طبس و نزدیکی روستای نایبند (بخش دیهوک) و در مسیر جاده دیهوک به راور قرار دارد.
وی گفت: کاروانسرای چهل پایه در درون دره‌ای به همین نام و در کنار چاه آبی قرار دارد که به آن جذابیت خاصی داده است.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی درباره نام چهل پایه گفت: این نام از ستون‌های سنگی راهنما در مسیر گرفته شده که تعداد قابل توجهی هستند و شاید ابتدا تعداد این ستون‌ها ۴۰ مورد بوده است.
به گفته وی زیارت‌کنندگان استان‌های جنوبی ایران که به زیارت بارگاه مطهر امام رضا (ع) در مشهد می‌رفتند از کاروانسرای چهل پایه می‌گذشتند.
شریعتی‌منش با بیان اینکه کاروانسرای چهل پایه مربوط به دوره قاجاریه است اظهار داشت: این کاروانسرا شامل هشتی ورودی، حیاط، بارانداز یا شترخان و حجره‌هایی در اطراف حیاط شاه‌نشین همچنین چهار برج در نمای بیرونی است.
وی افزود: در مجاورت بنا فضاهای با ارزش دیگری مانند حوض انبار، پایاب، آب انبار، مردخانه و برج نگهبانی است که هر یک دارای ویژگی‌های معماری و تاریخی هستند.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی با اشاره به اتمام مرحله نخست مرمت این کاروانسرا بیان کرد: این مرحله از مرمت شامل خاکبرداری حیاط، شترخان و بام، بازسازی ازاره سنگی حیاط و سنگ فرش ورودی و داخل حجره‌ها و پیرایش محیط پیرامون بنا بوده است.
وی گفت: اعتبار تخصیص یافته بنا از محل اعتبارات ملی به مبلغ هزار میلیون ریال بوده است.
چشم‌نوازی بادگیرها در کاروانسرای خان
شریعتی‌منش کاروانسرای خان را از دیگر آثار نامزد ثبت جهانی در زنجیره کاروانسراهای ایران برشمرد و گفت: این اثر نیز در شهرستان طبس است که گام دوم مرمت و بازسازی آن را آغاز کرده‌ایم.
وی با بیان اینکه تزئینات آجری و بادگیر این بنا بسیار زیبا و چشم‌نواز است افزود: کاروانسرای خان مربوط به دوره قاجاریه است و در مسیر جاده قبلی طبس به یزد قرار دارد.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: این اثر تاریخی شامل هشتی ورودی، حیاط، اصطبل و حجره‌هایی در اطراف حیاط شاه‌نشین همچنین بادگیر است.
وی گفت: در مجاورت بنا فضاهای باارزش دیگری مانند حوض انبار و قلعه مربوط به دوره صفوی قرار دارد.
شریعتی‌منش گفت: مرحله دوم مرمت این کاروانسرا که از گزینه‌های ثبت جهانی کاروانسراهاست شامل خاکبرداری حیاط، اصطبل، بازسازی ازاره آجری حیاط، حذف الحاقات و پیرایش محیط پیرامون بنا بوده است.
وی بیان کرد: مردم شریف روستای خان در این کار مهم یاریگر اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بوده‌اند.
کاروانسرای ده محمد اثری تاریخی با طاق‌نماهای دلنواز
کاروانسرای ده محمد نیز که مربوط به دوره قاجاریه است در مسیر طبس به بشرویه قرار دارد و این اثر تاریخی شامل هشتی ورودی، حیاط، اصطبل و حجره‌هایی در اطراف حیاط، شاه‌نشین همچنین چهار برج است.
طاق‌نماهایی در بیرون بنا نیز ساخته شده و مصالح اصلی به‌کار رفته در بنا سنگ و آجر است.
همچنین در مجاورت بنا و در ضلع غربی آن آب‌انباری ساخته شده است.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: مرمت این کاروانسرا شامل خاکبرداری و دیوارچینی سنگی اصطبل (شترخان)، بازسازی برج و نمای بیرونی سنگی، حذف الحاقات و پیرایش محیط پیرامون بنا بوده است.
کتیبه‌ای با قدمت ۴۰۰ سال در کاروانسرای سرایان
کاروانسرای سرایان از دیگر نامزدهای ثبت جهانی مربوط به دوره صفویه است و در بافت تاریخی شهر سرایان قرار دارد.
این کاروانسرا شامل هشتی ورودی، حیاط، یک اصطبل (شترخان) و حجره‌هایی در داخل و جداره بیرونی بنا، در چوبی و ایوان است.
شریعتی‌منش درباره این بنا گفت: کاروانسرا در مجموعه تاریخی شامل مسجد دوره صفوی، حمام با سنگ کتیبه به تاریخ ۹۵۱ هجری قمری، آب انبار با کتیبه به تاریخ ۱۰۷۸ هجری قمری و بازار قدیمی شهر می‌شود.
وی افزود: مرمت این کاروانسرا و مجموعه تاریخی پیرامون آن از سال ۸۴ آغاز شد و در سال جاری پایان یافت که اعتبار هزینه شده در این مجموعه بیش از ۱۰ میلیارد ریال بوده است.
ارزیابی یونسکو از چهار کاروانسرای خراسان جنوبی
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی با اشاره به بازدید اخیر ارزیاب یونسکو از کاروانسراهای خراسان جنوبی گفت: پس از پیشنهاد ثبت کاروانسراهای کشور در فهرست میراث جهانی و در ادامه بازدید از سایر استان‌ها، ارزیاب یونسکو هفته گذشته از چهار کاروانسرای خراسان جنوبی نیز بازدید کرد.
حسن رمضانی اظهار داشت: این بناها به دوران صفویه تا قاجاریه باز می‌گردد و طرح و نقشه معماری آنها با سایر کاروانسراها تفاوت‌هایی دارد.
وی افزود: وجود بادگیر، موقعیت قرارگیری شترخان‌ها، بناهای واجد ارزش پیرامونی، تزئینات آجری و مصالح به‌کار رفته از جمله این ویژگی‌هاست.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: از سال‌های گذشته مرمت و بازسازی این کاروانسراها آغاز شد و تاکنون بیش از ۷۰ میلیارد ریال در کاروانسراهای خراسان جنوبی توسط بخش خصوصی و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان هزینه شده است.
وی بیان کرد: کاروانسراهای خراسان جنوبی به همراه ۵۶ کاروانسرای دیگر در سطح کشور به‌صورت زنجیره‌ای در دست بررسی سازمان یونسکو برای ثبت جهانی است و در صورت تایید، این پرونده‌ها در تابستان ۱۴۰۱ در مجمع یونسکو مطرح و تصویب نهایی می‌شود.
رمضانی افزود: تاکنون در خراسان جنوبی ۲۳ کاروانسرا در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است.
کاروانسراها و رباط‌های برون شهری از جمله بناهای تاریخی فرهنگی محسوب می‌شوند که معمولا در مسیرهای کاروانی با اهداف مشخص و بیشتر توسط حاکمان یا بانیان خیراندیش ساخته و وقف شدند.
در دوران متاخر اسلامی یکی از مهمترین محورهای مواصلات کاروانی از خراسان جنوبی عبور می‌کرده که کاروانسرای تاریخی شور از این جمله است.
ششمین اثر در انتظار ثبت جهانی هم آسبادهای خراسان جنوبی است و تاکنون ۲۹۶ سنگ آسباد (آسیاب بادی) در این استان شناسایی شده است.
آثار تاریخی و طبیعی خراسان جنوبی در فهرست میراث جهانی در سال‌های اخیر به چهار اثر «باغ و عمارت اکبریه بیرجند»، «قنات بلده فردوس»، «بیابان لوت» و «روستای حوله بافی خراشاد» افزایش یافت.
قنات بلده فردوس و بیابان لوت (مشترک بین استان‌های خراسان جنوبی، کرمان و سیستان و بلوچستان) سال ۱۳۹۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفتند و براساس اعلام شورای جهانی صنایع دستی در سال ۱۳۹۷ روستای خراشاد شهرستان بیرجند به عنوان روستای جهانی توبافی (حوله بافی) معرفی شد.