عطش خشکسالی سالها است که گلوی خراسان رضوی و بسیاری از دیگر مناطق کشور را گرفته است و بی‌مبالاتی در برداشت از سفره های آب زیرزمینی، گره خشکسالی را کورتر و زخم زمین را عمیق تر از همیشه کرده است.
با توجه به خشکسالی‌های متوالی در یک دهه اخیر در بخش وسیعی از کشور و برداشت بی رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، هم اینک پدیده فرونشست زمین در بسیاری از دشتهای حاصلخیز اتفاق افتاده است و خراسان رضوی نیز با توجه به شرایط موجود صدمات زیادی از این پدیده دیده است.
خراسان رضوی سرزمینی خشک و بی آب است که از سالها پیش با خشکسالی های خیلی شدید مانوس بوده است، بارندگی در استان در ۵۰ سال گذشته روند کاهشی داشته و به ازای هر سال پرباران، چندین سال خشکسالی شدید را از سرگذرانده است، به طوری که سال گذشته استان پرباران بود اما امسال بارشها مدام در حال کمتر شدن است و بر اساس پیش بینی های هواشناسی در سال آینده نیز با خشکسالی مواجه خواهد بود.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: در ۲۲ سال گذشته روند بارندگی در خراسان رضوی به جز ۲ سال آخر، کاهش داشته است و افزایش جمعیت و کاهش بارندگی، سرانه آب استان را از هزار و ۴۹۱ مترمکعب در سال ۱۳۸۵ به ۷۸۰ مترمکعب در سال ۱۳۹۵ رسانده و این عدد اکنون در استان حدود ۶۰۰ مترمکعب و در دشت مشهد کمتر از ۲۰۰ مترمکعب است.
محمد علایی افزود: با افزایش تعداد و عمق چاه ها، شاهد کاهش آبدهی آنها و نابودی آبخوانهای زیرزمینی در استان بوده ایم که این موجب نشست زمین، بروز شکاف و ترک در سطح زمین و شور شدن آب در دشت مشهد شده است.
وی بیان کرد: در حال حاضر فقط ۲۸ درصد از ظرفیت مخازن سدهای استان آب دارند، این در حالی است که در مدت مشابه پارسال ۵۷ درصد ظرفیت مخازن سدهای استان آب داشت، امسال مجموع آب ذخیره شده در پشت سدهای خراسان رضوی ۴۳۵ میلیون متر مکعب است که این میزان در مدت مشابه سال گذشته ۸۹۴ میلیون متر مکعب بود.
بحران تامین آب در خراسان رضوی
برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی سبب شده است تا مساله بحران آب و برخی مشکلات جانبی دیگر بروز کند که امروز خود به صورت مشکلاتی اساسی دامن‌گیر جامعه شده است و نه تنها بحران آب را جدی‌تر از همیشه کرده، که پیامدهای منفی دیگری را نیز در پی داشته است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی گفت: رودخانه هریرود، که منبع تغذیه سد دوستی به عنوان مهمترین منبع تامین آب شهر مشهد و بخش کشاورزی شهرستان سرخس است، امسال کمترین میزان آورد را داشته است بطوری که در سالهای ۹۷ و ۹۸ میزان آورد رودخانه هریرود به سد دوستی ۱۶ میلیون مترمکعب بود اما امسال این رقم به کمتر از ۶ میلیون مترمکعب رسیده است.
علایی با بیان اینکه بیش از ۹۸ درصد منشا خشکسالی در حوزه هریرود فراسرزمینی است، افزود: جمع آب پشت سدهای دوستی، ارداک، طرق، کاردن، زاوین و تبارک که تامین کننده آب شرب شهرهای مشهد، زاوه و قوچان هستند به اضافه ورودی سیلابها، ۵۱ میلیون مترمکعب است در صورتی که پارسال این میزان ۶۵۲ میلیون مترمکعب بود که نشان دهنده کاهش ۹۲ درصدی آب این منابع است.
وی اظهار داشت: سد دوستی با ۲ تهدید تغییر شرایط آب و هوایی و دخالت عوامل انسانی در خارج از کشور روبه‌رو است و اگر روند کنونی خشکسالی و کاهش بارندگی ادامه یابد احتمال آن وجود دارد که در سال ۱۴۰۲ از مدار مصرف شرب خارج شود، لذا باید مذاکرات با ترکمنستان در خصوص این سد جدی گرفته شود.
وی با اشاره به اجرای برنامه مدیریتی برای کاهش برداشت آب از چاه های استان افزود: با اجرای این برنامه، میزان برداشت آب از چاه های خراسان رضوی از چهار میلیارد و ۶۲۲ میلیون مترمکعب در سال ۱۳۹۵ به سه میلیارد و ۶۸۷ میلیون مترمکعب در شرایط کنونی رسیده است که طبق برنامه باید این میزان برداشت در گام نهایی به ۶۸۷ میلیون مترمکعب کاهش یابد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی، جلوگیری از استقرار صنایع پرآب‌طلب و کاهش کشت سبزبرگها در پاییز امسال را ضروری دانست و ادامه داد: حدود یکسال است که در حال شناسایی چاه های متعلق به نهادهای دولتی در خراسان رضوی هستیم تا این چاه ها به شبکه آب شرق متصل شود و بتوان نیاز آب شهر مشهد را در سال ۱۴۰۲ تامین کرد.
وی گفت: مشکل کم آبی خراسان رضوی با بارندگی ها حل نمی شود زیرا ۹۵ درصد از منابع آب این استان از محل منابع زیرزمینی است.
۶ دشت بحرانی خراسان رضوی در معرض فرونشست
یکی از مسائلی که در اثر برداشت بی رویه زیرزمینی رخ می دهد، فرونشست زمین است. نشست زمین در آبخوان های محصور و نیمه‌محصور که از مواد آبرفتی تحکیم نشده یا نیمه تحکیم‌شده تشکیل یافته باشد، بیشتر دیده می‌شود. در اثر برداشت آب زیرزمینی و بیرون آمدن آب از منافذ، امکان متراکم شدن مواد تا عمق ۳۰۰ متر فراهم می‌شود و هرچه بیشتر برداشت شود، تراکم مواد بیشتر خواهد بود.
نشست زمین باعث ایجاد شکافهای عمیق در سطح زمین، کج شدن لوله‌های چاه، خرابی ساختمان‌ها و لوله زایی چاه‌ها می‌گردد. لوله زایی به پدیده‌ای گفته می‌شود که در آن به دلیل نشست زمین قسمتی از لوله چاه به خارج از سطح زمین رانده می‌شود.
رییس اداره مدیریت بحران و پدافند غیرعامل اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی در این باره گفت: فرونشست یک معضل جهانی است که فقط به ایران مربوط نمی شود، این معضل در استانهای مختلف کشور متناسب با میزان خشکسالی و برداشت بی رویه از سفره های آبهای زیرزمینی با شدت و ضعف هایی وجود دارد.
غلامرضا نعیمی مجد افزود: براساس اطلاعات موجود، فرونشست در ۶ دشت خراسان رضوی بحرانی شده است که شامل دشت های مشهد، نیشابور، کاشمر، بردسکن، خواف و جوین می شود.
وی با اشاره به اینکه گفته می شود فرونشست به نزدیکی حرم مطهر رضوی رسیده است، نیز گفت: حاد بودن این وضعیت مورد تایید کارشناسان سازمان زمین شناسی نیست، هرچند دشت مشهد به پدیده فرونشست دچار شده است اما وضعیت آن مشکلی برای حرم مطهر رضوی به وجود نمی آورد.
وی اظهار داشت: براساس برآوردهای انجام گرفته، فرونشست در دشت مشهد سالانه بین صفر تا ۱۷ سانتی متر در نقاط مختلف بروز می یابد که بیرون‌زدگی و رخنمون این نشستها نیز به صورت عمده خارج از بافت مسکونی خود را نشان می دهد.
رییس اداره مدیریت بحران و پدافند غیرعامل اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی گفت: اختلاف سطح تراز آبهای زیرزمینی، وضعیت فرونشست را بحرانی می کند زیرا در این صورت لایه های زیرین خاک از حالت اشباع خارج شده و فضاهای خالی بین مصالح خاکی، خود را نشان می دهد و باعث نشست آن لایه ها و سپس بروز شکافهای طولی در سطح زمین می شود.
نعیمی مجد اظهار داشت: وضعیت بحرانی شکافهای طولی زمانی است که فرونشست تبدیل به فروچاله می شود، اما در وضعیت طبیعی فرونشست، شکافها را در اندازه های طولی مختلف که تمام زیرساختها را دربرمی گیرد، می توان مشاهده کرد.
وی بیان کرد: اینکه فرونشست در زیرساختهای ریلی، جاده ای، خطوط انتقال آب و گاز و نفت بروز یابد، جزو مخاطراتی است که به صورت مداوم توسط دستگاه های مرتبط و عضو کارگروه اسبق مخاطرات زلزله خراسان رضوی، که دبیرخانه آن در اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی مستقر است، مورد پیگیری قرار می گرفت، که هم اکنون این کار توسط هر دستگاه با توجه به شرح وظایف صورت می پذیرد.
این مسوول در اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی گفت: بارها به دستگاه های متولی نسبت به خطری که فرونشست برای زیرساختها دارد، هشدار داده شده و این حساسیت برای آنها به وجود آمده است که برای پیشگیری از بروز بحران، وضعیت را دائما رصد و تدابیر و استحکامات لازم را مدنظر قرار دهند.
نعیمی مجد اظهار داشت: اداره کل راه آهن خراسان یک کار مطالعاتی در خصوص آسیبهای ناشی از فرونشست بر زیرساختهای ریلی انجام داده است، اداره کل راهداری به صورت شبانه روزی از طریق به راه انداختن گشت های راهداری این موضوع را رصد می کند که بعضا برخی از فرونشست ها خود را در سطح جاده های آسفالته نشان داده و راهداری نسبت به ترمیم و ایمن سازی جاده اقدام کرده است.
وی اضافه کرد: فرونشستها در شبکه انتقال برق و دکلهای فشار قوی نیز خود را نشان داده است و شرکت برق حساسیت این موضوع و تاثیر آن را بر شبکه دنبال می کند.
رییس اداره مدیریت بحران و پدافند غیرعامل اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی گفت: بحرانی ترین دشت استان ناشی از فرونشست، دشت نیشابور است که از برداشت بیش از حد از آب سفره های زیرزمینی ناشی می شود.
نعیمی مجد اظهار داشت: هزار و ۷۸۴ حلقه چاه مجاز در حال بهره برداری با دبی متوسط ۲۲ لیتر بر ثانیه در دشت نیشابور وجود دارد و به طور میانگین در هر ۲ کیلومتر مربع، یک چاه قرار گرفته است.
وی ادامه داد: بیشترین عوارض سطحی ناشی از فرونشست در خراسان رضوی مربوط به دشت بردسکن می شود و رخنمون فرونشست در این دشت بیشتر در سطح زمین است.
وی اضافه کرد: دشت بردسکن ۳۵۷ حلقه چاه مجاز با متوسط دبی ۲۱ لیتر بر ثانیه دارد که به طور میانگین در هر ۳.۲ کیلومتر مربع یک چاه قرار گرفته و عوارض سطحی این فرونشست در دشت بردسکن بیشتر مشهود است.
رییس اداره مدیریت بحران و پدافند غیرعامل اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی گفت: سریعترین رشد فرونشست در استان نیز مربوط به دشت خواف است.
نعیمی مجد، اقدامات دستگاه های اجرایی در مواجهه با پدیده فرونشست را در مرحله پیشگیری و جلوگیری از بروز بحران و حاد نشدن رصد دائم وضعیت فرونشست در بخشهای زیرساختی مانند مسیرهای ریلی و جاده ای و خطوط انتقال انرژی و انجام عملیات ایمن سازی و استحکام از جمله اقدامات این دستگاه ها برای پیشگیری از بحران فرونشست و خسارتهای جانی دانست.
وی افزود: هرگونه توسعه در زیرساختها و تعریف پروژه عمرانی جدید در سطح استان باید با اعمال اطلاعات فرونشست در منطقه اجرای پروژه توسط مشاوران دستگاه متولی در طرح های مطالعاتی صورت پذیرد تا آثار تخریبی آن به حداقل برسد.
عواقب فرونشست و یک هشدار جدی برای خراسان رضوی
خشک شدن زمین‌های حاصلخیز، ایجاد شکست در ساختمان‌ها، پل‌ها، راه‌های ارتباطی و سایر سازه‌ها و ایجاد فروچاله‌ها از عواقب فرونشست دشت‌ها است.
معاون زمین شناسی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: این اداره کل از پاییز ۸۸ بررسی گسترده‌ای را در زمینه فرونشست در محدوده دشتهای بحرانی به خصوص دشتهای مشهد، نیشابور، خواف، کاشمر، بردسکن و جوین آغاز کرده است، لیکن با عدم تخصیص اعتبار لازم در سالهای اخیر، مطالعات انجام‌شده به سرانجام نرسیده است.
هادی شریفی بیان کرد: در مدت مذکور مرکز زمین‌شناسی شمال شرق همکاری نزدیکی در اجرای این پروژه مهم و زیربنایی داشته است.
وی اظهار داشت: استان خراسان رضوی با داشتن ۳۷ دشت حاصلخیز جزو بزرگ‌ترین منابع آبی و کشاورزی کشور محسوب می‌شود، از این تعداد ۲۰ دشت با پوشش بیش از ۶۰ درصد استان، دارای عوارض سطحی شامل شکافهای کیلومتری، تغییر سطح توپوگرافی و آبگیر شدن، غیرقابل کشت شدن و... ناشی از نشست است.
شریفی ادامه داد: در حال حاضر ۶ دشت نیشابور، کاشمر، بردسکن، خواف، سبزوار و مشهد در شرایط بحرانی قرار دارند که کار مطالعات آنها نهایی و گزارش مربوطه آماده شده است، از میان این ۶ دشت، دشتهای نیشابور و خواف دارای عوارض سطحی شامل شکافهای کیلومتری با بازشدگی متوسط ۱۰ تا ۵۰ سانتی‌متر با عمق متوسط یک تا سه متر و فروچاله‌هایی با عمق متوسط یک تا ۲.۵ متری هستند که به سرعت در حال گسترش است.
وی افزود: آسیب‌دیدگی سازه‌های حیاتی مانند راه‌های مواصلاتی پرتردد، خطوط ریلی به‌خصوص در محدوده نیشابور تا سبزوار در مجاورت روستای بشرو و آهنگران و خطوط انتقال گاز و نفت (خط انتقال نفت نیشابور به شاهرود)، برق و مخابرات به دلیل گستردگی گسترش نشستها در دشتهای مذکور به دغدغه اصلی مسولان استان تبدیل شده است.
معاون اداره کل زمین شناسی شمال شرق گفت: دشت مشهد، به‌عنوان مهمترین دشت خراسان رضوی، به لحاظ وجود زیرساختهای فراوان و منبع تامین آب شرب شهر مشهد در حال حاضر طبق آخرین مطالعات در حدفاصل توس تا چناران ۱۵ تا ۱۷ سانتی‌متر در سال نشست دارد.
شریفی خاطرنشان کرد: خوشبختانه در سالهای اخیر به دلیل توقف برداشت از چاه‌ها، با توجه به انتقال آب سد دوستی به شهر مشهد، به جز در قسمت شمال غرب (منطقه ۱۲) در بقیه مناطق نرخ نشست بسیار کاهش یافته و در مناطق مرکزی مشهد متوقف شده است.
وی بیان کرد: طبق آخرین مطالعات ۱۳۹۹، مشهد در مرکز، جنوب و جنوب غرب فاقد نشست، در بخشهای شمال، شمال شرق و شرق دارای نشست صفر تا سه سانتی‌متر بوده و در مناطق شمال غربی نشست سه تا ۶ سانتی‌متر دارد که بزرگ‌ترین خسارت نشست دشت‌ها، که شاید به چشم نیاید، از بین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی است که روزبه روز با نشست بیشتر زمین، و از بین رفتن تخلخل مفید ذرات خاک، ظرفیت ذخیره‌سازی آب در آنها رو به کاهش است.
اقدامات انجام گرفته برای مقابله با فرونشست
شریفی در خصوص اقدامات انجام‌شده برای مقابله با پدیده فرونشست در استان گفت: به منظور بررسی پایش وضعیت فرونشست هر یک از دشتهای بحرانی استان، اداره کل زمین‌شناسی منطقه شمال شرق در مدت ۲ سال، هشت گزارش کامل از دشتهای بحرانی شامل نرخ نشست در هر یک از دشت‌ها، نقشه پهنه‌بندی فرونشست، اطلاعات وضعیت چاه‌های بهره‌برداری آب، تغییرات سطح آب، کسری مخزن، وضعیت قنوات، موقعیت و ابعاد تعقیب دقیق ترک‌ها و فروچاله‌ها، نقشه دقیق موقعیت مراکز جمعیتی و زیرساختهای حیاتی را تهیه و در اختیار مسولان قرار داده است.
معاون اداره کل زمین شناسی شمال شرق در خصوص راهکارهای موجود برای مهار فرونشستها افزود: در حال حاضر ۲ اقدام عاجل در زمینه مدیریت بحران فرونشست زمین در استان باید انجام گیرد که اقدام نخست "مدیریت بحران در مناطق بحرانی فرونشست" و دومی "پیش‌بینی و پیشگیری از گسترش وسعت پهنه‌های فرونشست" است.
وی گفت: به منظور عملی کردن ۲ هدف یاد شده، این اداره‌کل از سال ۱۳۹۵ طرحی را به عنوان "پایش فرونشست" با تلفیق استفاده از داده‌های راداری، شبکه جی‌پی‌اس، داده‌های ژئوفیزیک زمینی، زمین‌شناسی و ژئوتکنیک تهیه و اجرا کرده است.
این مسوول در اداره کل زمین شناسی شمال شرق، اهداف اجرای این طرح را "ارائه میزان دقیق نرخ نشست در سطح دشتهای استان و ارائه نقشه پهنه‌بندی خطر جهت شناسایی مناطق بحرانی و ارائه راهکارهای پیشگیرانه از جمله کاهش برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی با تغییر الگوی کشت" و "تهیه نقشه راه به منظور توسعه طرح‌های زیربنایی جدید در دشتهای مذکور و در بستری با ضریب امنیت بالاتر" ذکر کرد.
شریفی گفت: متأسفانه باوجود هشدارهای داده‌شده در گزارشها در جلسات متعدد ستاد بحران و کارگروه‌های مرتبط در استان، علی‌رغم تأیید ضرورت انجام مطالعات جامع در زمینه فرونشست توسط مسوولان استانی، حتی اعتباری حداقلی در زمینه انجام طرح پایش فرونشست تخصیص نیافته است.
وی تاکید کرد: این در حالی است که طرح پایش فرونشست در ۶ دشت بحرانی مشهد، نیشابور، خواف، کاشمر، جوین و بردسکن از محل اعتبارات ملی سازمان زمین‌شناسی انجام شده و در سایر دشت‌ها نیازمند تخصیص اعتبار است.
وی متذکر شد که تداوم مطالعات جامع و کاربردی در زمینه پایش فرونشست در توسعه استان امری اجتناب‌ناپذیر است و تعلل در انجام اقدامات پیشگیرانه سبب خسارات جبران‌ناپذیر و وسیع خواهد شد که مهمترین آن از دست رفتن سفره‌های آب زیرزمینی و وارد آمدن خسارات سنگین به زیرساختهای پایه ای خواهد بود.