به گزارش ایرنا، آمار به گردآوری، تحلیل و ارائه داده‌ها می‌پردازد در واقع آمار را باید علم استخراج و توسعهٔ دانش‌های تجربی انسانی با استفاده از روش‌های گردآوری و تحلیل داده‌ها دانست که در همه زمینه ها از جمعیت شناسی، اقتصاد و مسائل سیاسی گرفته تا فرهنگی و اجتماعی، کاربرد فراوان و نقش بسزایی در تصمیم‌گیری ها و برنامه‌ریزی دارد.
یکی از مهم‌ترین اهداف آمار، تولید بهترین اطلاعات از داده‌های موجود و سپس استخراج دانش از آن است به همین دلیل، آمار شاخه‌ای از نظریه تصمیم‌ها ( تصمیم‌گیری عقلانی) به شمار می‌آید؛ با توجه به اهمیت این دانش، اول آبان در تقویم کشورمان به «روز ملی آمار و برنامه‌ریزی» نام‌گذاری شده اگرچه در تقویم جهانی ۲۰ اُکتبر مصادف با ۲۸ مهر روز جهانی آمار است.
خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) مرکز اصفهان به مناسبت این روز در مصاحبه با محمدرضا لعلی، معاون آمار و اطلاعات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان اصفهان به بررسی ابعاد مختلف آمار، اهمیت کاربردی کردن آن در عصر حاضر و روش‌های نوین آماری پرداخت که پرسش و پاسخ‌های ذیل حاصل این گفت‌وگوست:
- ایرنا: اهمیت آمار در دنیای امروز به چه شکل است و در چه ابعادی بیشتر خود را نشان می‌دهد؟
- لعلی: اهمیت آمار از ابعاد مختلف قابل‌بررسی است که بخشی از آن به آموزش‌های دانشگاهی و مباحث تئوریک مربوط می‌شود و بخش دیگر که در دنیای امروز اهمیت بیشتری دارد، آمار کاربردی و تولید داده است. امروزه آمار به ما کمک می‌کند که با روش‌های آماری برآوردهای مختلفی از شاخص‌های گوناگون داشته باشیم و دیگر نیازی به سرشماری‌های پرهزینه یا نمونه‌گیری در جوامع نباشد به‌عنوان‌مثال اگر نیاز به نرخ بیکاری در شهرستان‌ها داریم نباید منتظر سرشماری‌ها پنج یا ۱۰ ساله بمانیم بلکه می‌توانیم با علم آمار این شاخص را به دست آوریم که این کار در استان اصفهان توسط سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی با همکاری دانشگاه اصفهان انجام شد. یکی از ابعادی که اهمیت آمار در آن خود را به‌خوبی نشان می‌دهد، نظام برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری بر اساس آمار رسمی است که این موضوع در بخش‌های مختلف مانند نهادهای عمومی ازجمله شهرداری‌ها کاربرد بسیار دارد و می‌توانند داده‌های خود را به بهترین شکل، تولید، ثبت و منتشر کنند. آمار رسمی باید دارای ۱۰ شاخص اصلی ازجمله دقت، صحت، قابلیت دسترسی، اطمینان به داده، تواتر زمانی و بهنگام سازی باشند بنابراین انتشار آمار در سامانه‌های مربوط به دستگاه‌های اجرایی و خدمات رسان اهمیت ویژه‌ای دارد. بخش دیگری که اهمیت آمار در آن برجسته است، کسب‌وکار است بطوریکه می‌توان با استفاده از آمار و تحلیل داده‌های موجود درزمینهٔ های مختلف کسب‌وکار از خانگی گرفته تا بنگاه‌های تجاری بزرگ برای مسائلی مانند پس‌انداز، سرمایه‌گذاری بورس و راه‌اندازی یک کسب‌وکار جدید اقدام کرد.
- ایرنا: نظام برنامه‌ریزی کشورمان تا چه میزان داده محور است و آمار در آنچه جایگاهی دارد؟
- لعلی: نظام برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کشورمان تا قبل از برنامه چهارم توسعه (۱۳۸۸-۱۳۸۴) چندان داده محور نبود اما از برنامه چهارم تا برنامه ششم رویکردها به سمت داده محوری، نزدیک و هدف‌گذاری بر اساس آمار و تحلیل داده‌ها انجام شد هرچند نقطه‌ضعفی که در این میان وجود دارد این است که نظام برنامه‌ریزی کشورمان بیشتر کلان نگر است و بر روی‌داده‌های سطح پایین چندان توجهی نمی‌شود. درواقع امروزه داده‌ها و اطلاعات زیادی در لایه‌های مختلف در اختیار دستگاه‌های اجرایی و خدمات رسان وجود دارد اما تحلیل داده‌ای بر روی آن‌ها صورت نمی‌گیرد تا بتوان از آن در تصمیم‌گیری‌های خرد و کلان به‌صورت اصولی استفاده کرد. به‌عنوان‌مثال شهرداری‌ها آمار بسیاری به دلیل تنوع خدماتی که به مردم ارائه می‌کنند در اختیاردارند اما تاکنون اقدام مشخصی برای تبدیل کردن آن‌ها به بسته‌های داده انجام‌نشده است یا در جهاد کشاورزی آمارهای زیادی درباره میزان کشت در شهرستان‌ها وجود دارد که می‌توان با بررسی سال‌به‌سال آن‌ها گزارش کاملی درباره بخش کشاورزی هر یک از شهرستان‌ها تهیه کرد. درباره کاربرد آمار در نظام برنامه‌ریزی باید به این نکته نیز توجه کرد که تصمیم‌گیری در برخی از نظام‌های برنامه‌ریزی مانند پولی و مالی، آنی استونمی توان منتظر جمع‌آوری و تولید داده‌ها و آمار نشست به همین دلیل رعایت شاخص‌های آمار رسمی به‌ویژه بهنگام سازی آمار اهمیت بسزایی در نظام برنامه‌ریزی دارد که اقدامات خوبی تاکنون درزمینهٔ بهنگام سازی آمارهای اقتصادی در کشورمان مانند نرخ تورم و بیکاری شده است.
- ایرنا: همان‌طور که اشاره کردید در بسیاری از موارد داده‌های خوبی در دستگاه‌های اجرایی و نهادهای مختلف موجود است اما آن‌طور که بایدوشاید در نظام برنامه‌ریزی به کار گرفته نمی‌شود. چه عواملی در این زمینه مؤثر است؟
- لعلی: ۲ عامل مهم در به‌کارگیری داده‌ها و آمار در نظام برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری نقش دارد که شامل تولید داده و سواد آماری است. درواقع این‌طور می‌توان گفت که ممکن است در یک مجموعه، همه شاخص‌های آماری و داده وجود داشته باشد اما اگر مدیر و سیاست‌گذار آن سواد آماری نداشته باشد نمی‌توان از این داده‌ها برای تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی به نحو شایسته استفاده کرد. تعاریف گوناگونی از سواد آماری وجود دارد که ساده‌ترین آن، بهره‌گیری صحیح از آمار در زندگی روزمره است و باید برای ارتقای این بحث در بین مدیران تلاش کرد زیرا هنوز بسیاری از آن‌ها از بضاعت آماری خود مطلع نیستند. آموزش در این زمینه در بخش دولتی و خصوصی بسیار اهمیت دارد اما متأسفانه گوش شنوای چندانی وجود ندارد.
- ایرنا: آمار نقش بسزایی در کسب‌وکار دارد. امروزه این موضوع چگونه خود را نشان می‌دهد؟
- لعلی: تحلیل داده‌ها و آمار در کسب‌وکارها در بخش‌های مختلف خانگی، شخصی و شرکتی کاربرد بسیاری دارد به‌عنوان‌مثال یک فرد دارای مقداری سرمایه است و می‌تواند با دریافت اطلاعاتی از وضعیت بازار مانند نرخ تورم، طلا، دلار، بازار سهام، مسکن و خودرو دارد و تحلیل این داده‌ها برای سرمایه‌گذاری یا پس‌انداز یا راه‌اندازی یک کسب‌وکار جدید، اقدام کند. اگر به ۲ سال گذشته رجوع کنیم حتماً به خاطر می‌آورید که تعدادی از مردم بخشی از سرمایه‌های خود را برای ورود به بورس اختصاص دادند اما بسیاری از آن‌ها این کار را بدون تحلیل ابتدایی از وضعیت و ساختار بورس انجام دادند و به همین دلیل بعضاً دچار ضرر و زیان شدند. در مثال دیگری تصور کنید فردی قصد راه‌اندازی مهدکودک یا خانه سالمندان را در منطقه‌ای از یک شهر دارد. این فرد می‌تواند با استفاده از داده‌ها به اطلاعاتی درباره محیط اطراف خود تا شعاع ۱۰ کیلومتری و افرادی که مخاطب کسب‌وکارش هستند دست پیدا کند و با تحلیل آن‌ها متوجه شود که آیا راه‌اندازی این کسب‌وکار در منطقه موردنظرش دارای توجیه اقتصادی است. این امکان در زمان حاضر در اصفهان فراهم‌شده است و مردم می‌توانند با مراجعه به سامانه یکپارچه آمار و اطلاعات که در زمان حاضر در بخش جمعیت‌شناسی در دسترس عموم قرار دارد، اطلاعات آماری مانند رده‌های سنی ساکن در منطقه موردنظر خود را بیابند. در مثال دیگری که نمونه واقعی است به بررسی واحدهای مرغداری در اصفهان و دلیل تلفات زیاد آن‌ها پرداخته و با تحلیل آمار و اطلاعات در لایه‌های مختلف روستایی، معادن، خانه‌های بهداشت، خطوط آب، برق و گاز و کارگاه‌های صنعتی مشخص شد که حدود ۳۵ درصد از مرغداری‌های اصفهان به دلیل جانمایی نامناسب در کانون‌های بحران و نزدیک کارخانه‌های آلاینده قرار دارند به همین دلیل در مقایسه با برخی استان‌ها، میزان تلفات آن‌ها بالا و تولید پایین‌تر است. نقش آمار در بخش‌هایی مانند صادرات نیز که کاملاً مشخص است و توصیه می‌شود نهادهایی مانند اتاق بازرگانی برای آموزش فعالان اقتصادی درباره چگونگی تحلیل داده از اطلاعات موجود فعالیت بیشتری داشته باشند.
- ایرنا: فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به یکی از پدیده‌های عصر حاضر تبدیل‌شده‌اند. آن‌ها چه میزان در ایجاد و ثبت داده و آمار نقش دارند؟
- لعلی: امروزه ما با مبحث کلان داده» (big data) مواجهیم که به حجم عظیمی از داده گفته می‌شود که از منابع مختلف مانند شبکه‌های اجتماعی قابل بازیابی است و می‌توان با تجزیه‌وتحلیل آن‌ها حتی در مدت‌زمان کوتاهی از نتایج حاصل‌شده درزمینهٔ مای مختلف مانند سیاست، انتخابات و کسب‌وکار استفاده کرد. ما باید به این نکته توجه کنیم که تنها چیزی که می‌توان برای آن پیش‌بینی کرد داده (data) است که این کار با تجزیه‌وتحلیل رفتار و روند گذشته و آمار و اطلاعات آن انجام می‌شود. به‌عنوان‌مثال در انتخابات ریاست جمهوری امریکا در سال ۲۰۱۶ از تجزیه‌وتحلیل داده‌های شبکه اجتماعی فیس‌بوک برای تحلیل رفتار مردم امریکا در انتخابات استفاده زیادی شد. درواقع امروز اطلاعات زیادی در شبکه‌های اجتماعی بین کاربران تبادل می‌شود که برحسب سلایق آن‌هاست به‌عنوان‌مثال لایک کردن یک تصویر در شبکه اجتماعی اینستاگرام می‌تواند به تولید داده و آمار منجر شود زیرا با بررسی اطلاعاتی مانند آی پی آدرس، محل سکونت و سن کاربران می‌توان به داده‌هایی درباره سلایق و رفتار آن‌ها دست‌یافت و از آن برای درآمدزایی و کسب‌وکارهای مختلف از تولید خودرو گرفته تا اسباب‌بازی و پوشاک نیز استفاده کرد. متأسفانه استفاده از کلان داده هنوز در کشورمان چندان موردتوجه نگرفته است درحالی‌که اهمیت بسیاری در شناخت رفتاری مردم در ابعاد مختلف دارد. درواقع کلان داده امروز خود به‌نوعی تجارت در فضای مجازی تبدیل‌شده و دنیا در حال حرکت به سمت آن است اما هنوز در کشورمان چندان به آن پرداخته نشده است بطوریکه می‌بینیم هنوز درباره مسائلی مانند انتخابات از روش‌های سنتی مانند نظرسنجی و توزیع پرسشنامه استفاده می‌شود درحالی‌که بر اساس آمار موجود بالای ۶۵ درصد جمعیت 15 سال و بیشتر به حداقل یک شبکه اجتماعی دسترسی دارند.
- ایرنا: به نظر می‌آید امروزه روش‌های آماری سنتی مانند سرشماری در حال جایگزین شدن با روش‌های نو هستند. برای پیاده‌سازی این روش‌ها در کشورمان چه‌کار باید کرد؟
- لعلی: در نظام آماری، سه منبع داده شامل سرشماری، نمونه‌گیری و داده‌های حاصل از آمارهای ثبتی» وجود دارد که در سرشماری که در بخش‌های مختلف مانند جمعیت، عشایری و کشاورزی انجام می‌شود علاوه بر هزینه‌های زیاد، احتمال خطا نیز به دلایلی مانند خود اظهاری وجود دارد. درروش نمونه‌گیری که بیشتر برای بخش‌هایی مانند کسب‌وکار و نرخ بیکاری استفاده می‌شود از یک نمونه محدود آمارگیری می‌شود که این حالت نیز ممکن است با خطاهایی همراه باشد. امروزه دنیا در حال گذر از روش‌های سنتی آماری مانند سرشماری و نمونه‌گیری به سمت روش‌های جدید مانند گردآوری داده‌های ثبتی است که در آن‌همه داده‌های ثبت‌شده بخش‌های مختلف برای تجزیه‌وتحلیل آماری مورداستفاده قرار می‌گیرد به‌عنوان‌مثال هر یک از دستگاه‌های خدمات رسان مانند شهرداری، سازمان صنعت، معدن و تجارت و جهاد کشاورزی داده‌هایی درزمینهٔ های مختلف مانند پروانه ساخت، مجوز تولید یا بهره‌برداری در اختیاردارند که با تجزیه‌وتحلیل آن‌ها می‌توان به شاخص‌های آماری دست‌یافت. این کار نیازمند سازوکار و نظام مشخصی است که به‌منظور تحقق آن به اصلاح و به‌روزرسانی قانون و نظام آمار کشور نیاز داریم و لازم است مجلس و دولت در این زمینه اقدامات جدی داشته باشند. درمجموع برای اینکه بتوانیم از نظام آماری سنتی به مدرن و روش گردآوری داده‌های ثبتی حرکت کنیم به ایجاد زیرساخت‌های آن نیاز داریم که شامل سه مشخصه و کُد اصلی هویت (کد ملی)، کد پستی و کد کسب‌وکار است. درباره زیرساخت اول یعنی کد ملی (PIN) باید گفت که زیرساخت‌های آن تا حد مطلوبی در کشور ایجادشده است و مشکلی در این زمینه نداریم اما کد پستی (LIN) که مربوط به شماره شناسایی محل اقامت یا کار است هنوز مانند کد ملی در کشورمان فراگیر نشده و در کلان‌شهری مانند اصفهان بالای ۴۰ درصد خانوارها دارای کد پستی پلاک‌کوبی شده نیستند. درباره زیرساخت سوم یعنی کد کسب‌وکار باید بگویم که هنوز چنین چیزی در کشورمان به معنای واقعی و فراگیر تعریف‌نشده است و وجود ندارد زیرا باید همه کسب‌وکارها از واحدهای صنفی کوچک گرفته تا کارگاه‌های بزرگ این کد را داشته باشند. زمانی که این سه کد به‌طور کامل در کشور اجرایی و باهم به اشتراک گذاشته شوند درزمینهٔ دسترسی و گردآوری داده‌های ثبتی مشکلی نخواهیم داشت. برای ارتقای جایگاه آمار و به‌کارگیری روش‌های جدید در کشور نیز باید به این نکته توجه کرد که آموزش آمار در دانشگاه‌ها بیشتر به‌صورت نظری (تئوریک) بوده و چندان متناسب با نیازهای اقتصادی، اجتماعی سیاسی و فرهنگی نیست. این موضوع را بارها در گفت‌وگو با استادان دانشگاه مطرح کرده و تأکید کرده‌ام که لازم است آموزش‌ها به سمت کاربردی شدن آمار با توجه به فناوری‌ها و روش‌های جدید پیش رود.